Dieta w osteoporozie

Osteoporoza, inaczej zrzeszotnienie kości, to układowa choroba szkieletu, która charakteryzuje się niską gęstością mineralną kości, co powoduje obniżenie jakości tkanki kostnej [1]. 

Wnętrze kości wypełnia substancja gąbczasta, otacza ją kość zbita. Ważnym składnikiem obu części jest siatka kolagenowa z kryształami soli wapnia. Gdy sieć kolagenowa staje się nieregularna, rzadka i jednocześnie maleje w niej zawartość związków wapnia, oznacza to spadek masy kostnej. Dochodzi do zaburzeń mikrostruktury, kość staje się krucha, porowata, lekka. Obniża się gęstość tkanki kostnej i jej wytrzymałość na czynniki zewnętrzne. 

Konsekwencją tych nieprawidłowości strukturalnych jest zwiększona podatność kości na złamania samoistne (kręgosłupa) i niskoenergetyczne, tj. występujące po niewielkich urazach, takich jak upadek, w wyniku nagłego wysiłku, podczas kichania czy kaszlu. Podobne sytuacje u zdrowych ludzi nie powodują złamań 
kostnych. 
 

Tabela 1. Rodzaje osteoporozy

Typ 1 – osteoporoza pomenopauzalna – dotyczy kobiet w piątej i szóstej dekadzie życia. Jej przyczyna to niedobór estrogenów, a kościogubienie ma dość dużą dynamikę. W tym okresie najczęściej występują złamania kości promieniowej (nadgarstka, przedramienia)

Typ 2 – osteoporoza starcza – dotyczy kobiet i mężczyzn, a zanik kostny zwykle jest znacznie wolniejszy (ok. 1% rocznie), najpoważniejsze złamania dotyczą kręgów i biodra

Typ 3 – osteoporoza polekowa, stanowi ok. 20% wszystkich przypadków

Podstawowym badaniem w kierunku osteoporozy jest densytometria, ponadto analiza poziomu wapnia i fosforu we krwi, fosfataza alkaliczna, OB, poziom wapnia w dobowej zbiórce moczu oraz metoda FRAX – oceniająca ryzyko złamań w ciągu najbliższych 10 lat.

Wskazówki żywieniowe i środowiskowe w osteoporozie

Ważną częścią zarówno postępowania profilaktycznego, jak i terapeutycznego w osteoporozie jest prawidłowe żywienie. W przyszłości należy zadbać o prawidłową podaż witamin D, K i C oraz składników mineralnych, takich jak wapń, fosfor, magnez i sód. Ważne jest również racjonalne spożywanie białka, błonnika, włączenie w odpowiednim czasie suplementacji diety, zaprzestanie palenia tytoniu, ograniczenie spożycia alkoholu i aktywność fizyczna.

Czynniki żywieniowe

Wapń
Wapń, oprócz funkcji budulcowej kości i zębów, występuje w płynach ustrojowych i tkankach miękkich, wpływając m.in. na prawidłowe funkcjonowanie mięśni, które – jak wiadomo – mają strategiczny wpływ na funkcjonowanie całego układu kostno-stawowego.

Poziom wapnia w organizmie regulują hormony (parathormon i kalcytonina) oraz witamina D, wpływają one na wchłanianie wapnia w jelicie cienkim, wydalanie z ustroju oraz tworzenie bądź degradację tkanki kostnej. Odpowiednie spożycie wapnia z dietą wpływa nie tylko na prawidłowy wzrost szkieletu, ale także na jego straty wynikające z wydalania z moczem, kałem czy potem.

Powszechnie wiadomo, że dostarczenie niezbędnej ilości wapnia w celu osiągnięcia szczytowej masy kostnej jest najistotniejsze w wieku dorastania. Dowiedziono natomiast, że w każdym okresie życia pierwiastek ten ma pozytywny wpływ na stan kośćca. W późniejszych latach życia odpowiednia jego podaż nie zwiększa już całkowitej masy kostnej, ale hamuje postępujące z wiekiem tempo jego utraty [4].

Najbardziej wartościowe źródła wapnia to mleko i produkty mleczne zawierające laktozę, która zwiększa wchłanianie wapnia. Dodatkowo produkty te charakteryzuje odpowiedni stosunek wapnia do fosforu (1 : 1). Należy pamiętać, aby spożywać produkty półtłuste, a nie całkowicie odtłuszczone 0%, z uwagi na zawartość witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Osoby starsze, które nie tolerują mleka lub laktozy, powinny sięgać po sery twarogowe, kefir, jogurt naturalny. 

Wchłanianie wapnia utrudniają: fityniany (obecne w produktach zbożowych), szczawiany (szczaw, szpinak), nierozpuszczalne frakcje błonnika pokarmowego oraz znaczna zawartość tłuszczu w diecie.

Instytut Żywności i Żywienia zaleca dzienne spożycie wapnia dla osób dorosłych powyżej 50. roku życia: 1000–1200 mg/d – dla mężczyzn i 1200 mg/d – dla kobiet.

Fosfor
Fosfor wchodzi w skład tkanki kostnej i obok wapnia stanowi główny jej składnik. Badania wykazują, że duże spożycie fosforu może prowadzić do zwiększonej utraty masy kostnej, a jeśli dodatkowo jest ono związane z małą podażą wapnia, może wpływać na hormony regulujące gospodarkę wapniową oraz hamować wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego.

Proporcja wapnia do fosforu w diecie może mieć większe znaczenie niż sama ilość dostarczanego fosforu. Korzystna proporcja to 1,5 : 1 lub 1 : 1 i jest możliwa do uzyskania, jeśli dieta składa się w większości z produktów minimalnie przetworzonych.

Produkty bogate w fosfor to: mięso, drób, ryby, jaja, produkty mleczne, orzechy, płatki, napoje gazowane, w których występuje on jako regulator smaku. Fosfor dodawany jest również do żywności (przetwory mięsne, konserwy, koncentraty spożywcze, zupy w proszku, gotowe dania mrożone, produkty typu fast food) [6].

Magnez
Magnez ma istotne znaczenie dla prawidłowej pracy mięśni, odgrywa rolę w utrzymaniu równowagi mineralnej kości, ma wpływ na aktywność szeregu enzymów uczestniczących w przebudowie kości oraz metabolizm wapnia w organizmie. Niedobór magnezu może być ważnym czynnikiem ryzyka osteoporozy u kobiet w wieku pomenopauzalnym. Wapń współzawodniczy z magnezem o przyswajanie w jelitach, dlatego zwiększenie w diecie ilości wapnia powoduje obniżenie wchłaniania magnezu i tym samym konieczne staje się zwiększenie jego podaży.

Pierwiastek ten znajduje się w wielu produktach roślinnych i zwierzęcych, takich jak kasze, naturalny ryż, pieczywo z pełnego ziarna, kakao, gorzka czekolada, groch, fasola, ziemniaki, orzechy, płatki kukurydziane, płatki zbożowe, sery podpuszczkowe czy ryby. 
 

Tabela 2. Czynniki powiązane z osteoporozą [3]

Czynniki zwiększające masę kostną	Czynniki obniżające masę kostną
zgodne z zapotrzebowaniem spożycie wapnia, witamin D, C i K odpowiednia proporcja między wapniem a fosforem cynk, miedź i mangan obecność izoflawonoidów w diecie spożycie błonnika rozpuszczalnego	nadmiar w diecie białka, szczególnie zwierzęcego nadmiar witaminy A, sodu (soli), kwasów tłuszczowych w diecie zbyt niska masa ciała (BMI < 18,5) zmniejszona ekspozycja na światło słoneczne siedzący tryb życia, brak aktywności fizycznej długotrwałe unieruchomienie z różnych przyczyn kofeina, alkohol

 

Tabela 3. Zawartość wapnia w mleku, produktach mlecznych i wybranych produktach spożywczych [5]

Produkt [100 g]	Wapń [mg]
mleko 2%	120
jogurt naturalny 2%	170
ser gouda tłusty	807
parmezan	1380
ser twarogowy półtłusty	94
ser typu feta	500
serek homogenizowany waniliowy	85
sardynka w oleju	330
migdały	239
natka pietruszki	193
żółtko jaja kurzego	147
morele suszone	139
nasiona słonecznika	131
otręby pszenne	119
chleb żytni pełnoziarnisty	77
szpinak	93
bób	60
brokuły	48
kajzerka	16

Sód

Głównym źródłem sodu w diecie Polaków jest sól kuchenna oraz produkty wzbogacone w chlorek sodu. Wydalanie sodu z moczem, będące odzwierciedleniem jego podaży, koreluje ze zwiększonym wydalaniem wapnia tą samą drogą. Z tego względu zaleca się, aby nie dosalać posiłków, a także unikać potraw wysokoprzetworzonych typu fast food, będących obfitym źródłem tego pierwiastka.

Cynk, miedź i mangan

Wchodzą w skład enzymów, które biorą udział w powstawaniu różnych składników tkanki kostnej.

Witamina D

Znaczenie witaminy D w zapobieganiu rozwojowi osteoporozy polega na zwiększaniu wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego oraz zmniejszaniu utraty masy kostnej [7]. Witamina D wpływa na gospodarkę wapniowo-fosforanową i mineralizację kości, a także na napięcie i sprawność mięśni, zmniejszając tym samym ryzyko wystąpienia złamania kości na skutek kontuzji. Jej niedobór u osób młodych utrudnia osiągnięcie możliwie najwyższej genetycznie uwarunkowanej szczytowej masy kostnej.

Witamina D jest w 90% syntetyzowana w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego, choć wydajność tego procesu maleje wraz z wiekiem [8]. W żywności występuje w minimalnych ilościach, głównie w produktach zwierzęcych, takich jak mleko, żółtko jaja, wątroba kurza, wieprzowa, łosoś, sardynki, śledzie, makrela, pstrąg. Najbardziej bogate w nią są tłuszcze rybie, tran. W Polsce wzbogacane w tę witaminę są margaryny i mleko w proszku dla niemowląt. Produkty roślinne raczej nie zawierają witaminy D, śladowe ilości występują w produktach zbożowych i olejach roślinnych. Niestety, ze względu na niskie spożycie ryb morskich i stosunkowo rzadkie przebywanie osób starszych na słońcu stwierdza się u nich niedobory tej witaminy i w związku z tym zaleca stałą suplementację.

Witamina C

Witamina C w odniesieniu do osteoporozy może mieć znaczenie w procesach regeneracji tkanek, wpływa na syntezę kolagenu (białka, które buduje kości i stanowi 1/3 masy tkanki kostnej) oraz poprawia wchłanianie witaminy D, żelaza i wapnia. Ze względu na duże straty tej witaminy podczas obróbki termicznej zaleca się spożywanie warzyw i owoców w formie surowej. Ważne, aby były dojrzałe i obrane ze skórki, co ułatwia ich zjedzenie przez osoby starsze mające problemy z żuciem pokarmów. 

Największe jej ilości znajdują się w natce pietruszki, czerwonej papryce, jarmużu, chrzanie, cytrusach, owocach jagodowych i egzotycznych (owoc róży, czarna porzeczka, acerola, papaja). 

Witamina K

Witamina K wspomaga procesy kościotwórcze i zmniejsza wydalanie wapnia z moczem. Ponadto odgrywa znaczącą rolę w procesie tworzenia osteokalcyny (głównego białka macierzy kostnej), co może mieć korzystny wpływ na proces tworzenia tkanki kostnej [9]. Współuczestniczy wraz z witaminami D i A w procesach homeostazy wapnia w organizmie...