277
Osteoporoza, inaczej zrzeszotnienie kości, to układowa choroba szkieletu, która charakteryzuje się niską gęstością mineralną kości, co powoduje obniżenie jakości tkanki kostnej [1].
Wnętrze kości wypełnia substancja gąbczasta, otacza ją kość zbita. Ważnym składnikiem obu części jest siatka kolagenowa z kryształami soli wapnia. Gdy sieć kolagenowa staje się nieregularna, rzadka i jednocześnie maleje w niej zawartość związków wapnia, oznacza to spadek masy kostnej. Dochodzi do zaburzeń mikrostruktury, kość staje się krucha, porowata, lekka. Obniża się gęstość tkanki kostnej i jej wytrzymałość na czynniki zewnętrzne.
Konsekwencją tych nieprawidłowości strukturalnych jest zwiększona podatność kości na złamania samoistne (kręgosłupa) i niskoenergetyczne, tj. występujące po niewielkich urazach, takich jak upadek, w wyniku nagłego wysiłku, podczas kichania czy kaszlu. Podobne sytuacje u zdrowych ludzi nie powodują złamań
kostnych.
| Typ 1 – osteoporoza pomenopauzalna – dotyczy kobiet w piątej i szóstej dekadzie życia. Jej przyczyna to niedobór estrogenów, a kościogubienie ma dość dużą dynamikę. W tym okresie najczęściej występują złamania kości promieniowej (nadgarstka, przedramienia) |
| Typ 2 – osteoporoza starcza – dotyczy kobiet i mężczyzn, a zanik kostny zwykle jest znacznie wolniejszy (ok. 1% rocznie), najpoważniejsze złamania dotyczą kręgów i biodra |
| Typ 3 – osteoporoza polekowa, stanowi ok. 20% wszystkich przypadków |
Podstawowym badaniem w kierunku osteoporozy jest densytometria, ponadto analiza poziomu wapnia i fosforu we krwi, fosfataza alkaliczna, OB, poziom wapnia w dobowej zbiórce moczu oraz metoda FRAX – oceniająca ryzyko złamań w ciągu najbliższych 10 lat.
Wskazówki żywieniowe i środowiskowe w osteoporozie
Ważną częścią zarówno postępowania profilaktycznego, jak i terapeutycznego w osteoporozie jest prawidłowe żywienie. W przyszłości należy zadbać o prawidłową podaż witamin D, K i C oraz składników mineralnych, takich jak wapń, fosfor, magnez i sód. Ważne jest również racjonalne spożywanie białka, błonnika, włączenie w odpowiednim czasie suplementacji diety, zaprzestanie palenia tytoniu, ograniczenie spożycia alkoholu i aktywność fizyczna.
Czynniki żywieniowe
Wapń
Wapń, oprócz funkcji budulcowej kości i zębów, występuje w płynach ustrojowych i tkankach miękkich, wpływając m.in. na prawidłowe funkcjonowanie mięśni, które – jak wiadomo – mają strategiczny wpływ na funkcjonowanie całego układu kostno-stawowego.
Poziom wapnia w organizmie regulują hormony (parathormon i kalcytonina) oraz witamina D, wpływają one na wchłanianie wapnia w jelicie cienkim, wydalanie z ustroju oraz tworzenie bądź degradację tkanki kostnej. Odpowiednie spożycie wapnia z dietą wpływa nie tylko na prawidłowy wzrost szkieletu, ale także na jego straty wynikające z wydalania z moczem, kałem czy potem.
Powszechnie wiadomo, że dostarczenie niezbędnej ilości wapnia w celu osiągnięcia szczytowej masy kostnej jest najistotniejsze w wieku dorastania. Dowiedziono natomiast, że w każdym okresie życia pierwiastek ten ma pozytywny wpływ na stan kośćca. W późniejszych latach życia odpowiednia jego podaż nie zwiększa już całkowitej masy kostnej, ale hamuje postępujące z wiekiem tempo jego utraty [4].
Najbardziej wartościowe źródła wapnia to mleko i produkty mleczne zawierające laktozę, która zwiększa wchłanianie wapnia. Dodatkowo produkty te charakteryzuje odpowiedni stosunek wapnia do fosforu (1 : 1). Należy pamiętać, aby spożywać produkty półtłuste, a nie całkowicie odtłuszczone 0%, z uwagi na zawartość witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Osoby starsze, które nie tolerują mleka lub laktozy, powinny sięgać po sery twarogowe, kefir, jogurt naturalny.
Wchłanianie wapnia utrudniają: fityniany (obecne w produktach zbożowych), szczawiany (szczaw, szpinak), nierozpuszczalne frakcje błonnika pokarmowego oraz znaczna zawartość tłuszczu w diecie.
Instytut Żywności i Żywienia zaleca dzienne spożycie wapnia dla osób dorosłych powyżej 50. roku życia: 1000–1200 mg/d – dla mężczyzn i 1200 mg/d – dla kobiet.
Fosfor
Fosfor wchodzi w skład tkanki kostnej i obok wapnia stanowi główny jej składnik. Badania wykazują, że duże spożycie fosforu może prowadzić do zwiększonej utraty masy kostnej, a jeśli dodatkowo jest ono związane z małą podażą wapnia, może wpływać na hormony regulujące gospodarkę wapniową oraz hamować wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego.
Proporcja wapnia do fosforu w diecie może mieć większe znaczenie niż sama ilość dostarczanego fosforu. Korzystna proporcja to 1,5 : 1 lub 1 : 1 i jest możliwa do uzyskania, jeśli dieta składa się w większości z produktów minimalnie przetworzonych.
Produkty bogate w fosfor to: mięso, drób, ryby, jaja, produkty mleczne, orzechy, płatki, napoje gazowane, w których występuje on jako regulator smaku. Fosfor dodawany jest również do żywności (przetwory mięsne, konserwy, koncentraty spożywcze, zupy w proszku, gotowe dania mrożone, produkty typu fast food) [6].
Magnez
Magnez ma istotne znaczenie dla prawidłowej pracy mięśni, odgrywa rolę w utrzymaniu równowagi mineralnej kości, ma wpływ na aktywność szeregu enzymów uczestniczących w przebudowie kości oraz metabolizm wapnia w organizmie. Niedobór magnezu może być ważnym czynnikiem ryzyka osteoporozy u kobiet w wieku pomenopauzalnym. Wapń współzawodniczy z magnezem o przyswajanie w jelitach, dlatego zwiększenie w diecie ilości wapnia powoduje obniżenie wchłaniania magnezu i tym samym konieczne staje się zwiększenie jego podaży.
Pierwiastek ten znajduje się w wielu produktach roślinnych i zwierzęcych, takich jak kasze, naturalny ryż, pieczywo z pełnego ziarna, kakao, gorzka czekolada, groch, fasola, ziemniaki, orzechy, płatki kukurydziane, płatki zbożowe, sery podpuszczkowe czy ryby.
| Czynniki zwiększające masę kostną | Czynniki obniżające masę kostną |
|
|
| Produkt [100 g] | Wapń [mg] |
| mleko 2% | 120 |
| jogurt naturalny 2% | 170 |
| ser gouda tłusty | 807 |
| parmezan | 1380 |
| ser twarogowy półtłusty | 94 |
| ser typu feta | 500 |
| serek homogenizowany waniliowy | 85 |
| sardynka w oleju | 330 |
| migdały | 239 |
| natka pietruszki | 193 |
| żółtko jaja kurzego | 147 |
| morele suszone | 139 |
| nasiona słonecznika | 131 |
| otręby pszenne | 119 |
| chleb żytni pełnoziarnisty | 77 |
| szpinak | 93 |
| bób | 60 |
| brokuły | 48 |
| kajzerka | 16 |
Sód
Głównym źródłem sodu w diecie Polaków jest sól kuchenna oraz produkty wzbogacone w chlorek sodu. Wydalanie sodu z moczem, będące odzwierciedleniem jego podaży, koreluje ze zwiększonym wydalaniem wapnia tą samą drogą. Z tego względu zaleca się, aby nie dosalać posiłków, a także unikać potraw wysokoprzetworzonych typu fast food, będących obfitym źródłem tego pierwiastka.
Cynk, miedź i mangan
Wchodzą w skład enzymów, które biorą udział w powstawaniu różnych składników tkanki kostnej.
Witamina D
Znaczenie witaminy D w zapobieganiu rozwojowi osteoporozy polega na zwiększaniu wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego oraz zmniejszaniu utraty masy kostnej [7]. Witamina D wpływa na gospodarkę wapniowo-fosforanową i mineralizację kości, a także na napięcie i sprawność mięśni, zmniejszając tym samym ryzyko wystąpienia złamania kości na skutek kontuzji. Jej niedobór u osób młodych utrudnia osiągnięcie możliwie najwyższej genetycznie uwarunkowanej szczytowej masy kostnej.
Witamina D jest w 90% syntetyzowana w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego, choć wydajność tego procesu maleje wraz z wiekiem [8]. W żywności występuje w minimalnych ilościach, głównie w produktach zwierzęcych, takich jak mleko, żółtko jaja, wątroba kurza, wieprzowa, łosoś, sardynki, śledzie, makrela, pstrąg. Najbardziej bogate w nią są tłuszcze rybie, tran. W Polsce wzbogacane w tę witaminę są margaryny i mleko w...
