Dieta i suplementacja jako wsparcie ADHD

Czym jest ADHD?

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD, ang. attention deficit hyperactivity disorder), nazywany także hiperkinetycznym, jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń psychiatrycznych u dzieci i młodzieży, a coraz częściej diagnozuje się je również u dorosłych [1].

U osób z ADHD charakterystyczna jest swoista triada objawów, do której należą nadmierna ruchliwość, problem ze skupieniem i utrzymaniem uwagi oraz problem z kontrolą impulsywności. ADHD jest zaburzeniem złożonym, niejednorodnym i wieloczynnikowym, które wiąże się z wieloma profilami zachowania, poznania, emocji i motywacji. Jak dotąd nie poznano jednoznacznych przyczyn występowania tego zaburzenia, jednak przyjmuje się, że odpowiedzialne są tu zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. Zakłada się, że podatność genetyczna wchodząca w interakcje z czynnikami społecznymi i środowiskowymi przyczynia się do etiologii ADHD [2]. Symptomy charakterystyczne dla ADHD znacznie utrudniają codzienne funkcjonowanie pacjenta w środowisku szkolnym czy rówieśniczym. Podczas gdy krótkoterminową poprawę funkcji poznawczych u dzieci i młodzieży można osiągnąć stosując leki (np. metylofenidat, niekiedy niezbędny element terapii budzący jednak kontrowersje ze względu na swój potencjał uzależniający), tak poszukiwane są wciąż inne formy wsparcia i oddziaływań, które mogłyby znaleźć zastosowanie w terapii ADHD [3]. 

Proponuje się udział różnych czynników związanych ze stylem życia, w tym diety i sposobu odżywiania, które miałyby korzystnie wpływać na patofizjologie i leczenie ADHD [4, 5]. 
Coraz liczniejsze dowody wskazują na rolę odżywiania w rozwoju i funkcjonowaniu mózgu. Ponadto różne składniki odżywcze i jakość diety zostały ściśle powiązane z funkcjami behawioralnymi, poznawczymi i afektywnymi, jak również z występowaniem zaburzeń psychicznych [6, 7]. Sugeruje się, że niedobory żywieniowe odgrywają znaczącą rolę w patofizjologii i leczeniu różnych zaburzeń psychicznych – w tym także ADHD [8]. Nie zaskakuje zatem fakt, że podejście do leczenia ADHD opierające się na odpowiedniej strategii żywieniowej cieszy się coraz większym zainteresowaniem. Co ciekawe, już w latach 70. ubiegłego wieku, dietoterapia była brana pod uwagę jako jedna ze strategii wspierającej leczenie ADHD. Feingold uważał, że to naturalnie występujące salicylany oraz sztuczne dodatki do żywności mogą wpływać na pojawienie się zespołu hiperkinetycznego u osób z genetyczną podatnością. Pokłosiem tej teorii było opracowanie diety eliminacyjnej, testowanej w badaniach klinicznych [9]. 

Rola diety w terapii ADHD – co mówią badania?

Sugeruje się, że to nie pojedyncze składniki odżywcze, a wzorce żywieniowe i diety jako całość wraz z czynnikami związanymi ze stylem życia są pomocne w leczeniu ADHD [10]. 
Wyniki kilku badań, skupiających się na potencjalnych powiązaniach między występowaniem ADHD a sposobem odżywiania wskazują niekorzystne skutki zwiększonego spożycia sacharozy. W badaniu kohortowym przeprowadzonym w Brazylii sprawdzono związek między spożyciem cukru u dzieci w wieku od 6 do 11 lat, oszacowanym za pomocą kwestionariusza częstotliwości spożywania pokarmów, a obecnością zespołu hiperkinetycznego. Nie stwierdzono związku między trwałym wysokim i niskim spożyciem sacharozy u dzieci w wieku 6–11 lat a występowaniem ADHD. Zwiększone spożycie cukru może być zatem konsekwencją, a nie przyczyną powstania zaburzenia [11]. Norweskie badanie z kolei miało na celu znaleźć powiązanie między jakością diety matek w czasie ciąży i ich dzieci w wieku 3 lat, ocenianą za pomocą wskaźników jakości diety, a objawami ADHD i diagnozą u dzieci, ocenianą w wieku 8 lat przy użyciu skali oceny rodziców dla destrukcyjnych zaburzeń zachowania pacjentów. Na podstawie 77 768 par matka – dziecko, kwalifikujących się do badania diagnozy ADHD oraz 37 787 par z objawami ADHD stwierdzono, że lepsza ogólna jakość diety matki, zbliżona do zdrowego wzorca odżywiania w czasie ciąży, wiąże się z niewielkim zmniejszeniem skali objawów ADHD w wieku 8 lat oraz niższym ryzykiem rozpoznania zaburzenia. Wyniki te nie pozwalają jednak na wnioskowanie przyczynowo-skutkowe ze względu na potencjalne zaburzenia (np. liczba osób pozostająca we wspólnym gospodarstwie domowym czy liczba godzin snu) [11, 12].

Spożycie poszczególnych składników i wzorce żywieniowe oceniano również w badaniu kliniczno-kontrolnym w Iranie, które obejmowało 200 dzieci w wieku od 5 do 13 lat (100 dzieci z rozpoznaniem ADHD oraz 100 zdrowych rówieśników). W porównaniu z grupą kontrolną dzieci z ADHD spożywały znacznie większe ilości cukrów prostych, gotowych posiłków, a znacznie mniej białka, witamin B1 i B2, witaminy C i wapnia. Zarówno wskaźnik masy ciała, jak i obwód talii u dzieci ze stwierdzonym ADHD był wyższy niż u ich rówieśników [13]. Inne badanie, przeprowadzone w Hiszpanii z udziałem 259 dzieci w wieku przedszkolnym od 3 do 6 lat (57 dzieci z ADHD oraz 202 dzieci z grupy kontrolnej) przeanalizowało wzorce żywieniowe dzieci z diagnozą ADHD oraz bez zaburzenia. Analiza głównych składowych diety, w oparciu na częstotliwości spożywania żywności, ujawniła zdrowy wzorzec oraz niezdrowe wzorce (zbliżone do wzorców zachodnich – z przewagą produktów słodkich). Badanie wykazało, że grupa z ADHD wykazywała duży związek ze stylem odżywiania, który był charakterystyczny właśnie dla wzorca zachodniego. Dzieci z zespołem hiperkinetycznym wykazywały zdecydowanie mniejsze zainteresowanie zdrowym wzorcem żywieniowym (12,2%) niż dzieci z grupy kontrolnej [14].

Dane z prospektywnego ogólnokrajowego badania kohortowego przeprowadzonego w Korei wykorzystano do zbadania związku pomiędzy składnikami diety a częstością występowania ADHD w przypadku 1733 dzieci w wieku szkolnym z diagnozą zespołu hiperkinetycznego. Składniki diety oceniano na początku badania (faza I), jak i 2 lata później (faza II). Istotnym odkryciem w grupie dzieci, u których objawy ADHD uległy poprawie w fazie II było zwiększenie spożycia białka roślinnego. Spożycie tłuszczu i białka zwierzęcego wykazywało dodatnią korelację z występowaniem deficytu uwagi, podczas gdy pożycie białka roślinnego i żelaza niehemowego wykazywały ujemne korelacje z występowaniem objawów ADHD [15]. Związek między przestrzeganiem zasad diety śródziemnomorskiej obfitującej w warzywa, rośliny strączkowe, orzechy, owoce, zboża i ryby oceniany za pomocą kwestionariusza częstotliwości spożywania pokarmów a prawdopodobieństwem wystąpienia ADHD zdiagnozowanego u dzieci w wieku od 7 do 13 lat wykazano w irańskim badaniu kliniczno-kontrolnym. Wyniki sugerują korzystny wpływ przestrzegania tego rodzaju diety na prawdopodobieństwo wystąpienia ADHD u dzieci w wieku szkolnym [16]. Wyniki systematycznego przeglądu i metaanalizy sześciu badań wzorców żywieniowych sugerują, że „zdrowy” wzorzec żywieniowy, który charakteryzuje się większym spożyciem warzyw, owoców, owoców morza, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, magnezu, żelaza, cynku i roślin strączkowych wiąże się ze znacznie zmniejszonym ryzykiem wystąpienia i nasilenia objawów ADHD, podczas gdy wzorzec „zachodni”, obfitujący w słodycze, czerwone mięso, przetworzone jedzenie, smażone ziemniaki oraz tłuszcze zwierzęce wiąże się z podwyższonym ryzykiem wystąpienia zespołu hiperkinetycznego [17].

Kluczowe składniki odżywcze dla zdrowia mózgu

Zespół hiperkinetyczny to zaburzenie neurorozwojowe, co wskazuje, że na jego wystąpienie mogą mieć wpływ czynniki wspierające układ nerwowy. Odpowiednia podaż mikroelementów, takich jak minerały i witaminy, jest niezbędna do prawidłowego rozwoju i pracy mózgu. Niedobory mikroelementów mogą przyczyniać się do powstawania dysfunkcji kory przedczołowej i innych obszarów mózgu, które uważa się za odgrywające rolę w patofizjologii ADHD [18]. Poziom pierwiastków śladowych i minerałów zbadano we włosach u 52 chłopców ze stwierdzonym ADHD oraz u 52 chłopców bez zaburzenia. Zauważono statystycznie zmniejszony poziom miedzi, magnezu i manganu we włosach chłopców z zespołem hiperkinetycznym [19]. Zakłada się, że dzieci z ADHD wykazują niedobór magnezu z powodu niższego spożycia bądź większego zapotrzebowania na ten mikroelement. Witaminą, która odgrywa znaczącą rolę w poprawie jakości funkcjonowania osób z zespołem hiperkinetycznym wydaje się być witamina D. Wyniki jednej z metaanaliz wykazały, że może ona zmniejszać objawy charakterystyczne dla tego zaburzenia – nadpobudliwość i problemy behawioralne (u pacjentów stosujących metylofenidat). W randomizowanym, podwójnie ślepym, kontrolowanym placebo badaniu klinicznym z udziałem 66 dzieci ze zdiagnozowanym ADHD zbadano wpływ suplementacji zarówno magnezem (6 mg/kg/dzień), jak i witaminą D (50 000 IU/ tydzień) przez okres 8 tygodni. Po tym czasie u dzieci z grupy interwencyjnej stwierdzono znacznie podwyższone poziomy magnezu i 25-hydroksy witaminy D3 w surowicy krwi w porównaniu z dziećmi z grupy kontrolnej. Ponadto dzieci otrzymujące wyżej wymienioną suplementację wykazywały znaczne zmniejszenie problemów związanych z zaburzeniami zachowania i kontrolowaniem emocji. Witamina D ma znaczący wpływ na funkcjonowanie układu odpornościowego i neuroimmunologicznego, co może pośrednio wpływać na przebieg ADHD.

Z badań wynika również, że niski poziom witaminy D może nasilać objawy nadpobudliwości, co potwierdza potrzebę suplementacji zwłaszcza wśród dzieci z niższymi poziomami tej witaminy [20]. Podobnie jest w przypadku cynku – sugeruje się, że jego niedobór zwiększa ryzyko wystąpienia ADHD, a jednocześnie uważa się, że wystarczająca podaż poprawia objawy charakterystyczne dla ADHD. Sześć podwójnie ślepych, randomizowanych, kontrolowanych badań z udziałem łącznie 489 dzieci w wieku od 7 do 10 lat z rozpoznaniem ADHD (244 osoby w grupie kontrolnej) podjęło się określenia skuteczności suplementacji cynku. Dzienne jego dawki wahały się od 10 do 40 mg/dobę. Czas trwania interwencji wynosił od 6 do 12 tygodni. W czterech badaniach suplementacja była dodatkiem do metylofenidatu, podczas gdy w kolejnych dwóch badaniach cynk był podawany samodzielnie. Największą redukcję objawów stwierdzono po dłuższym czasie suplementacji. Ostatnie z badań wskazują także, że cynk może mieć wpływ na regulację dopaminy, co jest kluczowe dla mechanizmów uwagi i kontroli behawioralnej w ADHD. Potrzebne są dalsze dobrze zaprojektowane randomizowane badania kontrolowane w tej kwestii [21]. 

Przegląd 20 badań kliniczno-kontrolnych mierzących różnice w stężeniu żelaza (poziom żelaza w surowicy krwi, ferrytyny w surowicy krwi lub poziom żelaza w mózgu) między osobami z zespołem hiperkinetycznym a grupą kontrolną wykazał, że dzieci ze zdiagnozowanym ADHD mają obniżone stężenie żelaza w surowicy krwi w porównaniu z dziećmi, u których zaburzenia nie zdiagnozowano [22]. 

Niedobór żelaza w okresie niemowlęcym (w wieku 12 i 18 miesięcy) a spowolniony rozwój funkcji poznawczych u dzieci z ADHD był obiektem badań przeprowadzonych w Chile. Badanie to wykazało większe nasilenie niedoboru poziomu stężenia żelaza w surowicy krwi u niemowląt, co skutkowało spowolnionym tempem rozwoju funkcji poznawczych w badanych grupach wiekowych (kolejno 5, 10 i 16 lat). Długoterminowe zależności między niedoborem żelaza w okresie niemowlęcym a zachowaniami charakterystycznymi dla ADHD sugerują, że zmiany neurorozwojowe spowodowane niedoborem tego pierwiastka mogą odgrywać istotną rolę w patofizjologii ADHD, dlatego monitorowanie poziomu żelaza u dzieci w młodym wieku może pełnić funkcję „środka zapobiegawczego” [23]. Coraz częściej mówi się, że niedobory i suplementacja wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym kwasów tłuszczowych omega-3 (NNKT) odgrywają kluczową rolę w etiologii i terapii osób z ADHD. Wykazują one silne działanie neuroprotekcyjne i znajdują zastosowanie we wspieraniu terapii wielu zaburzeń obejmujących dysfunkcje układu nerwowego. Mimo, że liczba dowodów na korzyści związane ze stosowaniem NNKT jest wciąż niewystarczająca, suplementacja wydaje się zasadna, zwłaszcza że u dużego odsetka pacjentów obserwuje się znaczny ich niedobór [24]. 

Modele żywieniowe dla wsparcia terapii ADHD

Badanie TRACE jest dwuramiennym, randomizowanym, kontrolowanym badaniem porównującym krótko- i długoterminowe skutki diety eliminacyjnej i zdrowej diety u dzieci z ADHD. 162 dzieci w wieku od 5 do 12 lat zostało losowo przydzielonych do grupy diety eliminacyjnej (ED) lub do zdrowego modelu odżywiania opierającego się na założeniach diety śródziemnomorskiej. Celem diety eliminacyjnej jest zmniejszenie objawów ADHD poprzez wykluczenie określonych składników żywności.

Faza I diety skupia się na 5-tygodniowej eliminacji powszechnych alergenów pokarmowych, takich jak białka z mleka, pszenicy, ryb (oraz skorupiaków), soi, orzeszków ziemnych i czynników potencjalnie wyzwalających alergie pokarmowe (gluten i produkty uwalniające histaminę lub ją zawierające). Ponadto ograniczone zostaje spożycie cukru. Druga część badania składa się z czterech faz i może trwać do 12 miesięcy. Polega na wprowadzaniu nowego pokarmu w ilości wystarczającej do wywołania objawów ADHD. W I fazie alergeny są wprowadzane jeden po drugim. Jeśli dany alergen nie spowoduje nasilenia objawów ADHD (codzienna ocena rodziców) składnik ten zostaje na stałe włączony do diety. Pomiędzy fazą I a II następują 2 tygodnie przerwy. W kolejnych fazach wprowadza się cukier oraz produkty zawierające lub uwalniające histaminę, oraz dodatki do żywności. Badanie skupiło się na porównaniu efektów diety eliminacyjnej z efektami zdrowej, zbilansowanej diety, aby określić, która z nich ma silniejsze i bardziej trwałe działanie na redukcję symptomów ADHD u dzieci. Badanie miało na celu sprawdzenie, w jaki sposób dieta eliminacyjna (która wyklucza potencjalne alergeny i niektóre składniki żywności) oraz ogólnie zdrowa dieta wpływają na objawy ADHD.

Badanie TRACE wyróżnia się tym, że ocenia nie tylko natychmiastowe skutki zmian diety na objawy ADHD, ale także ich trwałość. Wyniki mogą pomóc odpowiedzieć na pytanie, czy efekty diety są czasowe, czy też mogą prowadzić do długotrwałej poprawy stanu zdrowia. U dzieci stosujących dietę eliminacyjną zauważono redukcję objawów ADHD nawet o 66% po 9 tygodniach diety. Dzieci na diecie (zarówno eliminacyjnej, jak i zdrowej) wymagały mniejszych dawek leków na ADHD, co sugeruje potencjalny wpływ diety na objawy neurobehawioralne [25].

Jednym z elementów badania było również ocenienie, w jakim stopniu dzieci i ich rodziny mogą potrzebować wsparcia dietetycznego w realizacji zaleceń, co ma kluczowe znaczenie dla praktycznego wdrożenia diety w codziennym życiu [25]. 

Podsumowując, badanie TRACE może dostarczyć istotnych danych na temat wpływu interwencji dietetycznych na objawy ADHD oraz dostarczyć wskazówek dotyczących efektywności i trwałości efektów diety eliminacyjnej w porównaniu do zdrowej diety u dzieci z ADHD.

Ostatnie badania coraz częściej potwierdzają związek między mikrobiotą jelitową a osią mózg-jelito. W badaniu mikrobiomu przeprowadzonym przez Aarts i wsp. udział wzięło 96 uczestników, w tym 19 z rozpoznaniem ADHD i 77 osób zdrowych. Analiza wykazała, że u osób z ADHD liczniej występowały bakterie z gromady Actinobacteria (np. Bifidobacterium), podczas gdy liczebność bakterii z gromady Firmicutes była niższa. Co istotne, badanie to pokazało także, że mikrobiom osób z ADHD wykazuje zdolność do produkcji enzymu dehydratazy cykloheksadienylu (CDT), który uczestniczy w syntezie fenyloalaniny – prekursora dopaminy.

Wyniki badań wskazują na potencjał probiotykoterapii we wczesnym okresie życia na zmniejszenie ryzyka rozwoju zaburzeń neuropsychiatrycznych, np. ADHD. Pärtty i wsp. wykazali, że podanie Lactobacillus rhamnosus GG może zmniejszyć ryzyko rozwoju ADHD. Wykazano, że L. rhamonsus, poprzez nerw błędny, regulował zachowanie emocjonalne i ekspresję centralnego receptora GABA u myszy. Ponadto ważny jest wpływ wzorców żywieniowych na pacjentów z ADHD. Suplementacja probiotykami nie jest jeszcze rutynową metodą leczenia ADHD, ale może mieć potencjał jako interwencja wspierająca [26].

Podsumowanie

Dieta i odpowiednie wsparcie suplementacyjne mogą odgrywać znaczącą rolę w łagodzeniu objawów ADHD u dzieci i młodzieży, poprawiając ich samopoczucie i zdolność koncentracji. Dieta śródziemnomorska, bogata w świeże warzywa, owoce, ryby, oliwę z oliwek i pełne ziarna, może wpływać pozytywnie na funkcje poznawcze, pomagając w utrzymaniu stabilnego poziomu energii i skupienia. Również kluczowe składniki odżywcze, takie jak magnez, NNKT czy żelazo, wspierają pracę mózgu. 

Dieta eliminacyjna, w szczególności wykluczenie potencjalnych alergenów, może okazać się pomocna u dzieci wrażliwych na niektóre składniki, choć jej skuteczność jest różna i wymaga indywidualnego podejścia. Probiotykoterapia, która wspiera zdrową mikrobiotę jelitową, zyskuje na znaczeniu jako element terapii wspierającej, gdyż zdrowe jelita są związane z lepszym funkcjonowaniem mózgu oraz równowagą emocjonalną.

Podsumowując, odpowiednio zbilansowana dieta dostarczająca kluczowych składników odżywczych może być ważnym uzupełnieniem terapii ADHD, wspierając zdrowie psychiczne i fizyczne dzieci oraz młodzieży.

Bibliografia

1. Thapar A., Cooper M. Attention deficit hyperactivity disorder. Lancet. 2016; 387: s. 1240–50.
2. Pinto S. i wsp. Eating patterns and dietary interventions in ADHD: A Narrative Review. Nutrients. 2022; 14(20): s. 4332–4335.
3. Hartmayer L.T. i wsp. Charakteristics and outcomes of cases with methylphenidate abuse,dependence or withdrawal: an analysis of spontaneous reports in Eudra Vigilance. International Clinical Psychopharmacology 2023; s. 10–1098.
4. Lange K.W. Lifestyle and attention deficit/hyperactivity disorder. Mov Nutr Health Dis. 2018; 2: s. 22–30.
5. Lange K.W. Do food bioactives play a role in attention-deficit/hyperactivity disorder? J Food Bioact. 2018; 4: s. 1–7.
6. Lange K.W. Omega-3 fatty acids and mental health. Glob Health J. 2020; 4: s. 18–30.
7. Lange K.W. Diet, exercise, and mental disorders – public health challenges of the future. Mov Nutr Health Dis. 2018; 2: s. 39–59.
8. Lange K.W. Micronutrients and diets in the treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder: chances and pitfalls. Front Psychiatry. 2020; 11: s. 102. This review outlines the potential pitfalls of using micronutrients and diets in the treatment of ADHD.
9. Feingold B.F. The KP diet. Why your child is hyperactive? 1974: s. 169–181.
10. Lange K.W. Micronutrients and diets in the treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder: chances and pitfalls. Front Psychiatry. 2020; 11: s. 102. 
11. Del-Ponte B., Anselmi L. i wsp. Sugar consumption and attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD): a birth cohort study. J Affect Disord. 2019; 243: s. 290–6.
12. Borge T.C., Biele G. i wsp. The associations between maternal and child diet quality and child ADHD - findings from a large Norwegian pregnancy cohort study. BMC Psychiatry. 2021; 21: s. 139.
13. Salvat H., Mohammadi M.N., Molavi P. i wsp. Nutrient intake, dietary patterns, and anthropometric variables of children with ADHD in comparison to healthy controls: a case-control study. BMC Pediatr. 2022; 22: s. 70.
14. Rojo-Marticella M., Arija V. i wsp. Do children with attention-deficit/hyperactivity disorder follow a different dietary pattern than that of their control peers? Nutrients. 2022; 14: s. 1131.
15. Ryu S.A., Choi Y.J., An H. i wsp. Associations between dietary intake and attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) scores by repeated measurements in school-age children. Nutrients. 2022; 14: s. 2919.
16. San Mauro Martin I., Sanz Rojo S., Garicano Vilar E. i wsp. Lifestyle factors, diet and attention-deficit/hyperactivity disorder in Spanish children – an observational study. Nutr Neurosci. 2021; 24: s. 614–23.
17. Shareghfarid E., Sangsefidi Z.S., Salehi-Abargouei A. i wsp. Empirically derived dietary patterns and food groups intake in relation with attention deficit/hyperactivity disorder (ADHD): a systematic review and meta-analysis. Clin Nutr ESPEN. 2020; 36: s. 28–35.
18. Wankerl B., Hauser J., Makulska-Gertruda E. i wsp. Neurobiologische Grundlagen der Aufmerksamkeitsdefizit-/Hyperaktivitätsstörung [Neurobiology of attention deficit hyperactivity disorder]. Fortschr Neurol Psychiatr. 2014; 82: s. 9–29.
19. Skalny A.V., Mazaletskaya A.L. i wsp. Hair trace element concentrations in autism spectrum disorder (ASD) and attention deficit/hyperactivity disorder (ADHD). J Trace Elem Med Biol. 2020; 61: s. 126539.
20. Hemamy M., Pahlavani N., Amanollahi A. i wsp. The effect of vitamin D and magnesium supplementation on the mental health status of attention-deficit hyperactive children: a randomized controlled trial. BMC Pediatr. 2021; 21: s. 178.
21. Talebi S., Miraghajani M., Ghavami A., Mohammadi H. The effect of zinc supplementation in children with attention deficit hyperactivity disorder: A systematic review and dose-response metaanalysis of randomized clinical trials. Crit Rev Food Sci Nutr. 2021: s. 1–10.
22. Degremont A., Jain R., Philippou E. i wsp. Brain iron concentrations in the pathophysiology of children with attention deficit/hyperactivity disorder: a systematic review. Nutr Rev. 2021; 79: s. 615–26.
23. East P.L., Doom J.R., Blanco E., Burrows R. i wsp. Iron deficiency in infancy and sluggish cognitive tempo and ADHD symptoms in childhood and adolescence. J Clin Child Adolesc Psychol. 2023; 52: s. 259–70.
24. Chang J.P.Ch., Kuan-Pin S. Nutritional neuroscience as mainstream of psychiatry: the evidence – based treatment guidelines for using omega-3 fatty acids as a new treatment for psychiatric disorders in children and adolescents. Clinical Psychopharmacology and Neuroscience 2020; 18(4): s. 469–475.
25. Bosh A., Bierens M., i wsp. A two arm randomized controlled trial comparing the short and long term effects of an elimination diet and a healthy diet in children with ADHD (TRACE study). Rationale, study design and methods; BMC Psychiatry 2020; 20(1): s. 262. 
26. Góralczyk-Bińkowska A., Szmajda-Krygier D., Kozłowska E. The Microbiota-Gut-Brain Axis in Psychiatric Disorders. nt J Mol Sci 2022; 23(19): s. 11245.