Przewlekły stan zapalny okiem dietetyka

Czym jest przewlekły stan zapalny?

Zapalenie to proces charakteryzujący się aktywacją komórek odpornościowych, które chronią przed bakteriami, wirusami, toksynami i infekcjami poprzez eliminację patogenów, a także wspomagają naprawę i regenerację tkanek. W zależności od stopnia i zasięgu odpowiedzi zapalnej, w tym od tego, czy jest ona ogólnoustrojowa, czy lokalna, mogą wystąpić zmiany metaboliczne i neuroendokrynne mające na celu oszczędzanie energii metabolicznej i przydzielanie większej ilości składników odżywczych aktywowanemu układowi odpornościowemu.

Specyficznymi skutkami stanu zapalnego mogą być zatem zachowania oszczędzające energię, takie jak:

• smutek,
• anhedonia,
• zmęczenie,
• zmniejszone libido i spożycie pokarmu,
• zaburzenia snu i wycofanie społeczno-behawioralne,
• podwyższone ciśnienie krwi,
• insulinooporność,
• dyslipidemia.

Te zmiany w zachowaniu mogą mieć kluczowe znaczenie dla przeżycia w czasie urazu fizycznego i zagrożenia mikrobiologicznego [1, 2]. 

Dzięki włączeniu się tego procesu organizm dąży do osiągnięcia homeostazy poprzez usunięcie patogenu oraz odbudowę uszkodzonych tkanek. Przewlekły stan zapalny to proces biologiczny, który może w konkretnych sytuacjach patologicznych utrzymywać się przez dłuższy czas oraz współistnieć m.in. z takimi chorobami, jak nowotwory, depresja, choroby sercowo-naczyniowe.

Tkanka tłuszczowa jako źródło stanu zapalnego

Model żywienia, który opanował zachodnią część półkuli, czyli dieta wysokokaloryczna bogata w większości w produkty przetworzone, nasycone kwasy tłuszczowe – głównie pochodzenia zwierzęcego, a także w cukry proste sprzyja powstawaniu procesów zapalnych w organizmie oraz je przyspiesza. Żywienie oparte o dietę wysokokaloryczną, czyli taką, która dostarcza zbyt dużą ilość kalorii w stosunku do zapotrzebowania, sprzyja rozwojowi tkanki tłuszczowej.

Tkanka tłuszczowa w literaturze naukowej nie jest wymieniania już tylko jako magazyn energetyczny, ale jako źródło licznych substancji, dzięki którym nosi miano organu dokrewnego. Leptyna, produkowana przez tkankę tłuszczową, jest wskaźnikiem zawartości tłuszczu w organizmie. Razem z podwzgórzowymi ośrodkami sytości bierze także udział w regulacji przyjmowania pokarmu. Natomiast na insulinowrażliwość wpływają adiponektyna oraz rezystyna. Znaczenie funkcji endokrynnej adipocytów widoczne jest zarówno w przypadku nadmiaru tkanki tłuszczowej (nadwaga, otyłość), jak i jej braku (niedożywienie, lipodystrofia) [3, 4].

Nadmierna tkanka tłuszczowa prowadzi do rozwoju otyłości, czyli przewlekłego stanu zapalnego organizmu. U osób otyłych przewlekły stan zapalny określany jest jako zapalenie niskiego stopnia. Oznacza to, że jego intensywność nie jest duża, jednak przez swoją stałą obecność powoli uszkadza organizm.

Najbardziej niebezpiecznym typem otyłości, który zaburza funkcjonowanie całego organizmu, jest tzw. otyłość wisceralna (brzuszna). Wpływa negatywnie na metabolizm i upośledza funkcję komórek układu odpornościowego. Jest także główną przyczyną zespołu metabolicznego oraz wiąże się ze wspomnianym przewlekłym stanem zapalnym [4−6].

Na czym polega dieta przeciwzapalna?

Dieta przeciwzapalna nabiera coraz większego znaczenia w dziedzinie zdrowego odżywiania. Badania wykazują, że odpowiednie żywienie może wpływać na redukcję stanów zapalnych w organizmie, co z kolei przyczynia się do profilaktyki wielu chorób przewlekłych. 

Dietę przeciwzapalną powinny stosować wszystkie osoby, które cierpią na jednostki chorobowe o podłożu zapalnym, a także osoby zdrowe w celu profilaktyki wystąpienia tego typu schorzeń. Potencjalnie korzystne działanie diety przeciwzapalnej może być zauważalne w trakcie leczenia endometriozy, choroby Alzheimera, nowotworów oraz otyłości, depresji i niektórych chorób autoimmunologicznych [7−9]. Pomimo cały czas rosnącej świadomości społeczeństwa na temat korzyści zdrowotnych składników przeciwzapalnych – dieta przeciwzapalna nie ma jednej, niezmiennej definicji. Jest to żywienie oparte o założenia diety śródziemnomorskiej, DASH oraz okinawskiej. Ta ostatnia opiera się na tzw. diecie długowieczności stosowanej w Blue Zones (BZ). 

Dieta długowieczności

The Blue Zones to obszary na kuli ziemskiej zamieszkałe przez populacje wyjątkowo długowieczne. Należą do nich wyspa Okinawa w Japonii, wyspa Ikaria w Grecji, obszar górski wyspy Sardynia we Włoszech i półwysep Nicoya w Kostaryce. Wśród cech mieszkańców BZ opisywanych w literaturze szczególne miejsce zajmują nawyki żywieniowe [10]. 

W rezultacie do głównych zasad diety przeciwzapalnej należy włączenie produktów bogatych w wielonienasycone kwasy tłuszczowe – w szczególności omega-3; ograniczenie podaży węglowodanów prostych – produktów z mocno oczyszczonej białej mąki czy słodyczy; włączenie jak największej ilości orzechów, nasion, pestek, olejów roślinnych, a także eliminacja produktów o działaniu prozapalnym, czyli produktów wysokoprzetworzonych, kwasów tłuszczowych pochodzenia zwierzęcego; nadmiernej ilości soli oraz posiłków o wysokim ładunku glikemicznym.

Dieta przeciwzapalna powinna być dietą zbilansowaną, normokaloryczną o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego, dużą ilością polifenoli, witamin oraz składników mineralnych typu selen, żelazo czy cynk [11, 12].

Główne składniki diety przeciwzapalnej 

Do głównych składników diety przeciwzapalnej należą:

• wielonienasycone kwasy tłuszczowe (ang. polyunsaturated fatty acid, PUFA) – odgrywają istotną rolę w działaniu przeciwzapalnym poprzez hamowanie produkcji substancji prozapalnych, takich jak cytokiny; uczestniczą w wielu procesach fizjologicznych, a także są składnikami strukturalnymi fosfolipidów błon komórkowych. Wyróżniamy dwie główne grupy PUFA: kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 oraz omega-6. Ważnym członkiem tej rodziny jest kwas alfa-linolenowy (ALA), który może zostać przekształcony w aktywniejsze kwasy tłuszczowe, tj. eikozapentaenowy (EPA) i dokozakesaenowy (DHA). Suplementacja doustna kwasów EPA i DHA może prowadzić do zwiększenia ich zawartości w błonie komórkowej, a jednocześnie do zmniejszenia wytwarzania cytokin prozapalnych, czyli mediatorów stanu zapalnego. Istotnym źródłem kwasów omega-3 pochodzenia morskiego są tłuste ryby (łosoś, makrela). Jeśli chodzi o te pochodzenia roślinnego to wyróżniamy przede wszystkim siemię lniane, orzechy włoskie oraz nasiona chia - należy jednak pamiętać, że konwersja roślinnych omega-3 ALA do morskich DHA i EPA jest bardzo znikoma i zależy od wielu indywidualnych czynników. Gdy mowa o omega-6 to wyróżniamy przede wszystkim – oleje roślinne, nasiona słonecznika [13, 14];    
• błonnik pokarmowy − może wykazywać działanie przeciwzapalne poprzez różne mechanizmy. Jednym z głównych jest oddziaływanie na mikrobiotę jelitową. Błonnik sprzyja wzrostowi korzystnych bakterii, co może modulować odpowiedź immunologiczną i zmniejszać stan zapalny. Profilaktyczne działanie błonnika pokarmowego opiera się również na skróceniu czasu pasażu jelitowego oraz obniżeniu pH treści jelitowej. Źródła błonnika pokarmowego obejmują owoce, warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy i nasiona. Włączenie tych pokarmów do diety może przyczynić się do ogólnego wsparcia zdrowia i zmniejszenia stanu zapalnego w organizmie [15]; 
• polifenole – jest to duża grupa związków obecnych w wielu roślinach, które posiadają możliwość modulacji aktywności enzymów i cytokin zaangażowanych w reakcję zapalną. Mają również właściwości antyoksydacyjne, które pomagają neutralizować wolne rodniki, wykazują działanie kardioprotekcyjne obejmujące obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, poprawę parametrów lipidowych, a także wpływają na prawidłowe funkcjonowanie śródbłonka naczyniowego [16]. 

Bibliografia

1. Furman D. et al. Chronic inflammation in the etiology of disease across the life span. Nat Med, 2019 Dez, 25(12), s. 1822. doi: 10.1038/S41591-019-0675-0.
2. Netea M.G. et al. A guiding map for inflammation. Nat Immunol, 2017 Jul, 18(8), s. 826–831. doi: 10.1038/NI.3790.
3. Manzel A., Muller D.N., Hafler D.A. et al. Role of ‘western diet’ in inflammatory autoimmune diseases. Curr Allergy Asthma Rep, 2014 Jan, 14. doi: 10.1007/S11882-013-0404-6.
4. Straub R.H., Cutolo M., Buttgereit F. et al. Energy regulation and neuroendocrine –immune control in chronic inflammatory diseases. J Intern Med, 2010 Jun, 267(6), s. 543–560. doi: 10.1111/J.1365-2796.2010.02218.X.
5. Minihane A.M. et al. Low-grade inflammation, diet composition and health: current research evidence and its translation. Br J Nutr, 2015 Oct, 114 (7), s. 999. doi: 10.1017/S0007114515002093.
6. Da Silva D.M., Langer H., Graf T., Inflammatory and molecular pathways in heart failure-ischemia, HFpEF and transthyretin cardiac amyloidosis. Int J Mol Sci, 2019 May 9, 20. doi: 10.3390/IJMS20092322.
7. Gardener S.L., Rainey-Smith S.R., Martins R.N. Diet and inflammation in Alzheimer’s disease and related chronic diseases: a review. J Alzheimers Dis, 2016 Jan, 50(2), s. 301––334. doi: 10.3233/JAD-150765.
8. Halpern G., Schor E., Kopelman A. Nutritional aspects related to endometriosis. Rev Assoc Med Bras, 2015 Nov, 61(6), s. 519–523. doi: 10.1590/1806-9282.61.06.519.
9. Vadell A.K.E., Bärebring L., Hulander E. et al. Anti-inflammatory diet in rheumatoid arthritis (ADIRA): a randomized, controlled crossover trial indicating effects on disease activity. Am J Clin Nutr, 2020 Jun, 111(6), s. 1203–1213. doi: 10.1093/AJCN/NQAA019.
10. Pes G.M., Dore M.P., Tsofliou F. et al. Diet and longevity in the Blue Zones: a set-and-forget issue? Maturitas, 2022 Oct, 164, s. 31–37. doi: 10.1016/J.MATURITAS.2022.06.004.
11. Galland L. Diet and inflammation. Nutr Clin Pract, 2010 Dec, 25(6), s. 634–640. doi: 10.1177/0884533610385703.
12. Wirth M.D. et al. Anti-inflammatory dietary inflammatory index scores are associated with healthier scores on other dietary indices. Nutrition Research, 2016 Mar, 36(3), s. 214–219. doi: 10.1016/J.NUTRES.2015.11.009.
13. Murphy R.A., Mourtzakis M., Chu Q.S.C. et al. Nutritional intervention with fish oil provides a benefit over standard of care for weight and skeletal muscle mass in patients with nonsmall cell lung cancer receiving chemotherapy. Cancer, 2011 Apr, 117(8), s. 1775–1782. doi: 10.1002/CNCR.25709.
14. Van Der Meij B.S. et al. Oral nutritional supplements containing n-3 polyunsaturated fatty acids affect quality of life and functional status in lung cancer patients during multimodality treatment: an RCT. Eur J Clin Nutr, 2012 Mar, 66(3), s. 399–404. doi: 10.1038/EJCN.2011.214.
15. Kunzmann A.T., Coleman H.G., Huang W.Y. C. et al. Dietary fiber intake and risk of colorectal cancer and incident and recurrent adenoma in the prostate, lung, colorectal, and ovarian cancer screening trial. Am J Clin Nutr, 2015 Oct, 102(4), s. 881–890. doi: 10.3945/AJCN.115.113282.
16. Nani A., Murtaza B., Khan A.S. et al. Antioxidant and anti-inflammatory potential of polyphenols contained in mediterranean diet in obesity: molecular mechanisms. Molecules, 2021 Feb, 26(4), s. 985. doi: 10.3390/MOLECULES26040985.