Osteopenia i osteoporoza to jedne z głównych schorzeń występujących u osób starszych. Wraz z wiekiem dochodzi do utraty tkanki kostnej, co za tym idzie, kości stają się mniej wytrzymałe i bardziej podatne na urazy czy złamania. Dlatego tak ważna jest profilaktyka, czyli podejmowanie działań zapobiegających powstawaniu chorób związanych z układem kostnym takich jak osteopenia czy osteoporoza.
Terminem klinicznym używanym do opisania niskiej bądź zmniejszonej gęstości mineralnej kości jest osteopenia. Do jej rozwoju dochodzi stopniowo i bez wcześniejszych wyraźnych objawów [1]. Osteopenia rozwija się aż do momentu utraty blisko 30% masy kostnej. Tempo jej rozwoju jest uzależnione od szczytowej masy kostnej osiągniętej przed 25. r.ż. Najczęściej osteopenia jest stadium bezpośrednio poprzedzającym osteoporozę, ale nie jest to reguła. Czasami u osób z osteopenią nie dochodzi do rozwoju osteoporozy [2].
POLECAMY
Osteoporoza (OP) jest chorobą metaboliczną układu szkieletowego, charakteryzującą się obniżeniem gęstości mineralnej kości bądź zanikiem masy kostnej. W wyniku nawet niewielkiego urazu może przyczyniać się do powstawania złamań kości (tzw. osteoporotycznych/niskoenergetycznych) [3].
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznała osteoporozę za chorobę cywilizacyjną, dlatego tak ważna jest wczesna diagnostyka i profilaktyka.
W osteoporozie kości tracą zdolność do właściwej mineralizacji, natomiast w przypadku osteopenii zachowana jest zdolność do wbudowywania w kości fosforanów wapnia [4]. Aby sprawdzić, czy osoba badana cierpi na osteopenię, czy na osteoporozę, wykonywany jest pomiar gęstości mineralnej kości (BMD). Według kryteriów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wynik BMD pomiędzy 1,0 a 2,5 SD (T-score między -1,0 a -2,5) wskazuje na osteopenię, natomiast wartości T-score na poziomie -2,5 lub niższym - na osteoporozę [5]. DXA (Dual Energy X-Ray Absorptiometry) jest najczęściej stosowaną metodą oceny gęstości mineralnej kości, a wskaźnik T-score pomaga w interpretacji odczytów densytometrycznych z różnych urządzeń i jest to odchylenie standardowe (SD) od szczytowej masy kostnej osoby tej samej rasy i płci [6].
Zdiagnozowanie nieznacznych odchyleń od norm może wskazywać na podejrzenie osteopenii. Na tym etapie, aby nie dopuścić do rozwoju dużo poważniejszej choroby - osteoporozy, możliwe jest jeszcze polepszenie stanu zdrowia poprzez zastosowanie odpowiednio zbilansowanej diety.
Jak wcześniej wspomniano, gęstość kości zmienia się wraz z wiekiem i jest najwyższa w 30. r.ż., a po przekroczeniu tej bariery wiekowej ulega stopniowemu zmniejszeniu [1]. Najważniejszy jest sposób żywienia oraz aktywność fizyczna. Predyspozycje do powstawania tych schorzeń w wieku starszym dotyczą przede wszystkim osób, które w okresie dzieciństwa oraz dojrzewania płciowego spożywały zbyt mało białka, wapnia, fosforu, magnezu, potasu oraz witaminy D [4].
Szybsza redukcja masy kostnej może być także spowodowana innymi czynnikami niż wiek, niektóre z nich przedstawiono w punktach poniżej.
Czynniki ryzyka rozwoju osteopenii i osteoporozy [2, 5]:
- nieodpowiednie spożycie wapnia,
- niskie spożycie produktów mlecznych,
- przewlekły niedobór witaminy D,
- nadmierna ilość kawy,
- nadmierne spożycie sodu,
- nadmierne spożycie napojów słodzonych, gazowanych,
- nadmierne spożywanie alkoholu,
- palenie papierosów,
- zbyt niska/wysoka masa ciała,
- brak ćwiczeń z obciążeniem,
- niska aktywność fizyczna,
- uwarunkowania genetyczne,
- niska gęstość kości we wczesnym stadium życia,
- choroby współistniejące,
- wczesna menopauza,
- stosowanie leków m.in. z heparyną, metotreksatem, tamoksyfenem, leków przeciwpadaczkowych, preparatów T3 i T4, analogów GnRH oraz leków z grupy glikokortykosteroidów.
Dieta w profilaktyce osteopenii oraz osteoporozy jest bardzo podobna i polega przede wszystkim na dostarczaniu organizmowi odpowiedniej ilości białka, a także wapnia, fosforu, magnezu, boru, cynku oraz witaminy D, C i K. Produktami bogatymi w wapń, charakteryzującymi się dobrą przyswajalnością - obok warzyw i owoców, a także niektórych ryb spożywanych z ośćmi - są przede wszystkim produkty mleczne, takie jak mleko, jogurty, kefiry, maślanki czy sery. Zaleca się spożywanie około 2 szklanek mleka bądź innych produktów mlecznych dziennie, a osoby źle tolerujące laktozę mogą zastąpić mleko produktami fermentowanymi, takimi jak jogurt czy kefir [7]. W tab. 1 przedstawiono zawartość wapnia, fosforu, potasu i magnezu w wybranych produktach mlecznych.
Wapń jest kluczowym składnikiem mineralnym kości, a całodzienne zapotrzebowanie na ten pierwiastek najprościej pokryć, konsumując produkty mleczne [4]. U osób starszych to właśnie dieta wysokowapniowa przyczynia się do hamowania utraty wapnia z kości. Osoby dorosłe w wieku 19-50 lat powinny spożywać około 1000 mg dziennie tego składnika mineralnego, a po 50. r.ż. ilość tę należy zwiększyć do poziomu 1200 mg [7, 9]. U kobiet powyżej 51. r.ż. zapotrzebowanie na wapń zwiększa się o 200 mg/dobę w stosunku do zapotrzebowania w wieku 19-50 lat, podczas gdy u mężczyzn to zapotrzebowanie zwiększa się po 65. r.ż.
Obok wapnia drugim podstawowym składnikiem tkanki kostnej jest fosfor. Powinien być on dostarczany do organizmu z pożywieniem w ilości od około 600 do 1000 mg/dzień. Osoby po 70. r.ż. powinny dostarczać go w ilości około 700 mg [10].
W produktach mlecznych najwięcej fosforu znajduje się w parmezanie. Bardzo istotna jest proporcja wapnia do fosforu, która powinna wynosić 1:1. W badaniach wykazano, iż ryzyko osteoporozy jest tym wyższe, im niższy jest stosunek wapnia do fosforu w diecie [11]. Mleko i produkty przygotowane na jego bazie charakteryzują się odpowiednim stosunkiem wapnia do fosforu, a laktoza w nich zawarta zwiększa wchłanianie wapnia. Wysokie spożycie potasu może ochraniać tkankę kostną, gdyż zmniejsza wydalanie wapnia z moczem, a co za tym idzie, przyczynia się do powstania dodatkowego bilansu wapnia w organizmie, może także wpływać na zwiększenie gęstości mineralnej kości [2].
Normy AI (poziom wystarczającego spożycia) na potas dla grupy wiekowej powyżej 50. r.ż. wynoszą 3500 mg/dobę [9].
Głównym źródłem potasu są warzywa, owoce i nasiona roślin strączkowych, ale można go też znaleźć w jogurtach, maślankach, a także w mleku.
Magnez jest kolejnym składnikiem, który ma istotne znaczenie w leczeniu osteoporozy, gdyż bierze udział w procesach wzmacniania i przebudowy układu kostnego. Niedobór tego składnika może być traktowany jako jeden z czynników determinujących występowanie osteoporozy postmenopauzalnej [12].
Średnie dzienne zapotrzebowanie (EAR) na magnez dla osoby dorosłej to 350 mg dla mężczyzn i 265 mg dla kobiet. Natomiast zalecane spożycie (RDA) to odpowiednio 420 mg dla mężczyzn i 320 mg dla kobiet [9]. Produkty spożywcze bogate w magnez to przede wszystkim pieczywo razowe, płatki owsiane, nasiona roślin strączkowych, a także mleko i przetwory mleczne, zielone warzywa liściaste oraz kakao i migdały.
Witamina D, która znajduje się m.in. w tłuszczu mlecznym, zwiększa przyswajanie wapnia [4]. Dostarczanie organizmowi osoby starszej odpowiedniej ilości witaminy D zmniejsza ryzyko obniżonej gęstości mineralnej kości oraz złamań osteoporotycznych [13]. Zapotrzebowanie na witaminę D dla kobiet w wieku 50-70 lat wynosi około 15 µg/ dzień, powyżej 70 lat ilość ta zwiększa się do 20 µg, a w osteoporozie wynosi 25 µg [2].
Zgodnie z wytycznymi dla Europy Środkowej optymalne zaopatrzenie organizmu w witaminę D występuje przy stężeniu 25(OH)D3 wynoszącym 20–30 ng/ml (50–75 nmol/l).
Zawartość witaminy D w wybranych produktach mlecznych przedstawiono w tab. 2.
Tabela 2. Zawartość witaminy D w wybranych produktach mlecznych [8]
Blisko 50% objętości kości stanowi białko, dlatego też rekomenduje się osobom starszym spożywanie około 1,2 g białka/1 kg masy ciała/dobę [9, 14]. Dostarczanie takich ilości białka z dietą może przyczyniać się do zapobiegania złamaniom. Wykazano także, że zbyt niskie spożycie białka sprzyja obniżeniu masy kostnej, co za tym idzie, potwierdzono zależność pomiędzy spożyciem protein a gęstością mineralną kości [15]. Mleko i produkty mleczne należą do pełnowartościowych źródeł białka. Jego zawartość w wyżej wymienionych produktach przedstawiono w tab. 3.
Tabela 3. Zawartość białka w wybranych produktach mlecznych [8]
Zarówno osteopenia, jak i osteoporoza mogą być następstwem chorób, takich jak hipogonadyzm, hiperprolaktynemia, nadczynność przytarczyc, nadczynność tarczycy, niedobór witaminy D (krzywica), nadciśnienie tętnicze, nieprawidłowe stężenie glukozy na czczo, wysokie stężenie cholesterolu, celiakia, zespół złego wchłaniania i wielu innych, albo z nimi współwystępować [5].
Pomimo dobroczynnych właściwości produktów mlecznych, u wielu osób występuje nietolerancja laktozy - tzw. cukru mlecznego, której główną przyczyną jest niedobór laktazy, czyli zmniejszona produkcja enzymu w kosmkach jelita cienkiego [18]. Objawia się ona przykrymi dolegliwościami ze strony układu pokarmowego głównie po spożyciu mleka i produktów mlecznych. U seniorów nietolerancja laktozy zdecydowanie częściej ma charakter wtórny i bywa efektem przewlekłych chorób układu pokarmowego oraz przyjmowania leków, np. niesteroidowych leków przeciwzapalnych czy kwasu acetylosalicylowego [19]. Zastąpienie mleka konwencjonalnego mlekiem A2A2 może łagodzić objawy związane z nietolerancją laktozy jak np. nudności, wzdęcia czy bóle brzucha [20]. Również w innych badaniach, gdzie analizowano wpływ spożycia różnych produktów mlecznych przez osoby z zaburzeniami trawienia wykazano, iż ochotnicy spożywający mleko A2A2 nie zgłaszali żadnych niepożądanych objawów, a osoby pijące mleko konwencjonalne odczuwały częsty ból brzucha [21].
Podsumowując, niezwykle istotne jest odpowiednie żywienie w okresie dzieciństwa oraz dojrzewania płciowego. Kościec uzyskuje szczytową masę między 20. a 30. r.ż. Szczytowa masa kostna warunkuje odporność układu szkieletowego oraz odpowiada za ryzyko osteoporozy w późniejszych latach życia. Odpowiednia profilaktyka polegająca na uwzględnieniu w diecie mleka i produktów mlecznych, które dostarczają organizmowi odpowiednich ilości białka, witaminy D, wapnia, fosforu i innych składników odżywczych, może uchronić przed osteopenią i osteoporozą.
Bibliografia
- Teng Z., Zhu Y., Yu X. et al. An analysis and systematic review of sarcopenia increasing osteopenia risk. PLoS ONE 2021, 16(4), e0250437. doi: 10.1371/journal.pone.0250437.
- Platta A. Rola żywienia w profilaktyce i leczeniu osteopenii i osteoporozy u kobiet. Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 2014, 86, s. 16–28.
- Białokoz-Kalinowska I., Konstantynowicz J., Abramowicz P. i in. Dieta w profilaktyce osteoporozy-zalecenia i kontrowersje. Pediatria i Medycyna Rodzinna, 2013, 9(4), s. 350–356.
- Gumiela D., Dudek D. Wpływ składników diety oraz aktywności fizycznej na stan kośćca osób starszych. Pielęgniarstwo polskie, 2019, 3(73), s. 306–311.
