Wstęp
Niskokaloryczne substancje słodzące (LCS), na przykład acesulfam-K, aspartam, cyklaminian, sacharyna, glikozydy stewiolowe i sukraloza, zapewniają przyjemność słodyczy bez obciążenia kalorycznego. W związku z tym można oczekiwać, że ich stosowanie przyczyni się do realizacji celów międzynarodowych zaleceń dotyczących zmniejszenia spożycia cukru oraz zmniejszenia częstości występowania nadmiernej masy ciała. Polskie Towarzystwo Badań nad Otyłością i Polskie Towarzystwo Diabetologiczne rekomendują stosowanie słodzików jako zamienników dla sacharozy oraz jako narzędzie w walce z otyłością, jednakże podkreślają, że stosowanie ich w codziennej diecie musi być połączone ze zmianą stylu życia i nie może być jedyną modyfikacją [1, 2].
Preferencje dla słodkiego smaku
Słodki smak to tak zwany smak „pierwotny”, który towarzyszy każdemu człowiekowi już we wczesnym etapie życia płodowego. Oznaczał on, że dana żywność jest jadalna. Z kolei smak gorzki i kwaśny sygnalizowały w przyrodzie coś trującego i niewskazanego do spożycia [3, 4].
Pierwszy pokarm, jakim jest mleko matki, zawiera odpowiedni skład ilościowy oraz jakościowy, co umożliwia zarówno prawidłowe odżywienie, jak i nawodnienie oraz wzrastanie. Mleko matki ma lekko słodki smak, przez co jest akceptowane przez dziecko [5, 6]. Akceptacja tego smaku jest zatem cechą warunkującą przeżycie, gdy młodzi spontanicznie akceptują źródła energii (mleko matki, owoce itp.) Wczesny apetyt na słodycz zmniejsza się z wiekiem (równolegle do wzrostu) [7, 8].
POLECAMY
Substancje słodzące
Na rynku istnieją dwa rodzaje substancji słodzących. Pierwszą grupę stanowią te, które charakteryzują się siłą słodzącą zbliżoną do sacharozy. Ich średnia wartość energetyczna plasuje się w granicach 2 do 4 kcal/g. Druga grupa to substancje, których słodkość jest wielokrotnie większa od sacharozy. Ich dodatek do środków spożywczych jest tak niewielki, że nie mają znaczenia w ogólnym bilansie energetycznym organizmu, przez co nie wliczają się do ogólnego spożycia energii [9]. Istnieje 11 substancji intensywnie słodzących, zapewniających przyjemność słodyczy bez obciążenia kalorycznego, które określa się mianem niskokalorycznych substancji słodzących (LCS). Należą do nich: acesulfam-K (E950), aspartam (E951), sól aspartamu i acesulfamu (E962), cyklaminiany (E952), neohesperydyna DC (E959), sacharyny (E954), sukraloza (E955), taumatyna (E957), neotam (E961), adwantam (E969) oraz glikozydy stewiolowe (E960).
Jedną z przyczyn wykorzystywania słodzików na tak szeroką skalę jest chęć zmniejszenia wartości energetycznej danego produktu poprzez zastąpienie dodatku cukru innym środkiem słodzącym.
Opinia Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności w sprawie tolerowanego górnego poziomu spożycia cukrów w diecie (EFSA, 2022) potwierdza związek pomiędzy spożyciem cukrów w diecie a szeregiem problemów zdrowotnych. Istnieją dowody na zależność i związek przyczynowy (o różnym stopniu pewności) między spożyciem cukrów dodanych i wolnych a ryzykiem próchnicy zębów, otyłości, dyslipidemii, cukrzycy typu 2, niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby i nadciśnienia u populacji ogólnej. Dostępne dane nie pozwoliły na ustalenie górnego poziomu spożycia lub bezpiecznego poziomu spożycia cukrów w diecie, jednakże panel EFSA zaleca, aby w kontekście odpowiedniej diety spożycie cukrów dodanych i wolnych było jak najmniejsze.
Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 2016 r. ponad 1,9 mld dorosłych w wieku 18 lat i starszych miało nadwagę. Z tego ponad 650 mln osób dorosłych było otyłych. Światowa częstość występowania otyłości prawie się potroiła w latach 1975–2016. Po raz pierwszy w historii ludzkości liczba osób z nadwagą i otyłością przewyższa liczbę osób z niedożywieniem.
Strategie ograniczania zawartości cukru w napojach i żywności postrzegane są jako konieczne dla globalnego zdrowia publicznego. Badania obserwacyjne, interwencyjne oraz systematyczne przeglądy i metaanalizy powiązały nadmierne spożycie cukru z większym spożyciem energii i przyrostem masy ciała prowadzącym do otyłości i jej powikłań. Światowa Organizacja Zdrowia zaleciła zmniejszenie dobowego spożycia energii z cukrów dodanych do 10% („silne zalecenie”, wytyczne WHO, 2002). American Heart Association rekomenduje nawet redukcję spożycia cukru dodanego do poziomu: dla kobiet < 100 kcal/dobę i dla mężczyzn < 150 kcal/dobę [10].
Niskokaloryczne substancje słodzące są od dawna stosowane w celu zmniejszenia kaloryczności pochodzącej z cukru przy zachowaniu słodkiego smaku napojów i żywności. Ich obecność, szczególnie w napojach, może sprzyjać kontroli przyrostów masy ciała u osób dorosłych. Naukowcy próbują odpowiedzieć, czy tak się dzieje w rzeczywistości. Najcenniejsze dane pochodzą z przeglądów systematycznych oraz z badań randomizowanych.
Wyniki badań z udziałem ludzi
Systematyczny przegląd Rogersa i wsp. (2016) nie potwierdził negatywnego wpływu słodzików na mechanizmy kontrolujące apetyt. Obejmował on 12 prospektywnych badań kohortowych, 129 krótkoterminowych randomizowanych, kontrolowanych porównań i 10 randomizowanych kontrolowanych badań wpływu napojów słodzonych niskokalorycznymi substancjami słodzącymi (LCS) w porównaniu z napojami słodzonymi cukrem lub z czystą wodą. Badacze doszli do wniosku, że istnieją silne dowody sugerujące, że spożywane zamiast cukru LCS są pomocne w zmniejszaniu względnego poboru energii i co ważne, odnotowywali, że „efekty napojów LCS również wydają się neutralne w stosunku do wody, a nawet korzystne”. Jednym z możliwych mechanizmów sugerowanych przez ostatnie badania jest to, iż LCS bardziej sycą niż wzmacniają apetyt na produkty o smaku słodkim [11].
Warto podkreślić, że wszystkie badania zawarte w powyższym przeglądzie odnoszą się do częstotliwości spożywania napojów niskokalorycznych i nie próbują oszacować spożycia LCS w żywności. Dlatego całkowite spożycie LCS mogło nie zostać dokładnie oszacowane. Możliwe, że związki między napojami „dietetycznymi” i otyłością są mylone z innymi cechami lub zachowaniami ludzi, którzy spożywają te napoje. Ponadto osoby z nadwagą lub skłonne do przybrania na wadze mogą spożywać napoje „dietetyczne”, próbując schudnąć lub zmniejszyć przyrost masy ciała. Mogą również poprzez stosowanie napojów „dietetycznych” usprawiedliwiać inne szkodliwe zachowania żywieniowe.
Wyniki kolejnego przeglądu Rogersa i Appletona (2021) pokazują, że spożycie LCS w porównaniu z cukrem zmniejsza masę ciała i że dzieje się to poprzez zmniejszenie dziennego spożycia energii. Badania dostępne w celu sprawdzenia tych efektów obejmowały dorosłych i dzieci z prawidłową masą ciała, nadwagą i otyłością oraz spożywających LCS lub cukier w napojach lub w napojach i żywności. Nie stwierdzono wpływu LCS na masę ciała lub spożycie energii w porównaniu ze spożyciem wody. Nie ma również dowodów na wpływ LCS spożywanych w kapsułkach w porównaniu ze spożywaniem kapsułek placebo, co wskazuje, że poza zmniejszonym spożyciem cukru nie ma znaczącej zależności pomiędzy LCS a bilansem energetycznym [12].
Opublikowane w 2017 r. wyniki badań Leahy’ego i wsp. przeprowadzonych wśród prawie 26 tys. osób dorosłych bez cukrzycy wykazały, że wyższe spożycie wody, jak i napojów słodzonych niskokalorycznymi substancjami słodzącymi wiązało się z niższym stężeniem insuliny. Ponadto wyższe spożycie napojów słodzonych słodzikami było również związane z niższym stężeniem hemoglobiny glikowanej i niższym wskaźnikiem insulinooporności (HOMA-IR). Napoje niskokaloryczne mogą być dobrą alternatywą dla kalorycznych produktów słodkich, zaspokajając potrzebę słodkiego smaku bez dodatkowych kalorii. Wprawdzie są to wyniki badań obserwacyjnych, ale zwiększają liczbę dowodów z badań u ludzi sugerujących, że oprócz wody także napoje niskokaloryczne mogą być sensownym wyborem w zmniejszaniu zawartości cukrów w diecie bez negatywnego związku z parametrami odpowiedzi glikemicznej [13].
Fantino i wsp. (2018) w badaniu przeprowadzonym wśród zdrowych dorosłych osób (n = 166), potwierdzili pogląd, że napoje LCS nie zwiększają spożycia energii całkowitej w porównaniu z wodą [14].
Dowody wskazują, że stosowanie LCS zamiast cukru u osób dorosłych, które nie są otyłe, prowadzi do obniżenia apetytu na żywność o słodkim smaku i cukier, co sugeruje efekt specyficzny dla odczucia sytości. Podkreśla się jednak, że należy także zbadać tę zależność w innych grupach wiekowych oraz u osób z nadwagą lub otyłością. Powinny być również zbadane skutki długoterminowego stosowania LCS.
Wiele osób może zadawać sobie pytanie, dlaczego mimo tak licznych badań nadal nie ma „spójnych” danych o korzyściach ze stosowania LCS. Może to wynikać z faktu, że ogólna korzyść pod względem spożycia energii i redukcji masy ciała jest niewielka (mniej niż 1,75 kg w przeglądzie Rogersa i wsp., 2016). Korzystny efekt może być też „przegapiony” z powodu niskiej liczebności grup, krótkiego czasu trwania oraz innych zakłóceń w przebiegu badań.
Wnioski
Brak „magicznego efektu” niskokalorycznych substancji słodzących w spożyciu energii i na masę ciała może wynikać z poniższych faktów:
Zastąpienie cukrów niskokalorycznymi substancjami słodzącymi niekoniecznie powoduje znaczącą zmianę w wartości energetycznej lub odżywczej żywności; jeśli nie ma wpływu na pobór energii, nie można oczekiwać wpływu na masę ciała.
W napojach i półpłynnej żywności niskokaloryczne substancje słodzące pozwalają na znaczną różnicę w gęstości energetycznej: zaobserwowano jedynie częściową „kompensację” zastąpionej przez słodziki energii (najlepsze wyniki dla osób pijących dużo napojów gazowanych).
Słodziki niskokaloryczne nie są odpowiedzią na otyłość, ale można je postrzegać jako narzędzie do wykorzystania w strategii kontroli masy ciała: ułatwiają one niewielką utratę masy ciała i mogą pomóc w przestrzeganiu diety niskokalorycznej przez dłuższy czas.
Bibliografia dostępna u autorki.
