Żelazo – jego niedobór i wskazania do suplementacji

Chcesz dowiedzieć się więcej? Przeczytaj nasz artykuł: "Niskie żelazo u dziecka – przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka".

Żelazo jest kluczowym mikroelementem w diecie każdego człowieka – zarówno kobiet w okresie przedkoncepcyjnym i w ciąży, osób aktywnych fizycznie, jak i osób starszych. Jest także związkiem, na który należy zwrócić szczególną uwagę w przypadku osób stosujących dietę wegetariańską lub wegańską, a także pacjentów z chorobą nowotworową. Występuje powszechnie w wielu produktach spożywczych w dwóch postaciach: jako żelazo hemowe i niehemowe. Istotnymi związkami, które mają wpływ na wzrost przyswajalności, są witamina C i karotenoidy oraz kwaśne pH przewodu pokarmowego. Wyróżniono także czynniki, które zmniejszają przyswajalność tego mikroelementu. Należą do nich spożywanie produktów będących źródłem fitynianów, taniny (występującej powszechnie w kawie i herbacie) oraz błonnika pokarmowego [1]. Witamina C jest niestabilna w wysokiej temperaturze, dlatego obróbka termiczna także ma wpływ na jej wchłanialność. Jednak należy zwrócić uwagę, że przyswajalność żelaza z produktów spożywczych wynosi jedynie 10–15%. Zapotrzebowanie kształtuje się na różnym poziomie i zależy głównie od płci i wieku. U dzieci w wieku 1–3 lat wynosi 7 mg/dzień. U dzieci w wieku 4–9 lat i chłopców w przedziale wiekowym 10–12 lat wynosi 10 mg/dzień. U dziewcząt w wieku 10–12 lat przed wystąpieniem miesiączki zapotrzebowanie wynosi 10 mg/dzień, a następnie wzrasta u dziewcząt, u których wystąpiła miesiączka, i w wieku 13–18 lat do 15 mg/dzień. W poszczególnych grupach kształtuje się następująco: 18 mg/dzień dla kobiet w wieku prokreacyjnym i 10 mg/dzień dla mężczyzn. U kobiet w ciąży wzrasta do 27 mg/dzień, a w trakcie laktacji wynosi 10 mg/dzień [2].
 

Niedobór żelaza jest powszechny, dlatego warto rozważyć suplementację, szczególnie u osób aktywnych fizycznie, stosujących diety alternatywne, kobiet w wieku prokreacyjnym i w ciąży oraz w przypadku zdiagnozowanej niedokrwistości z niedoboru żelaza. Niedokrwistość jest istotnym problemem zdrowotnym oraz społecznym. Według Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) może dotyczyć nawet 25% populacji na świecie. Jest diagnozowana na podstawie wyników badań laboratoryjnych. Występuje w przypadku obniżonego stężenia hemoglobiny, liczby erytrocytów we krwi oraz hematokrytu poniżej wartości referencyjnych [3, 4]. Do czynników sprzyjających rozwojowi niedokrwistości z niedoboru żelaza zaliczono m.in.:

• niedobory pokarmowe spowodowane nieprawidłowo zbilansowaną dietą, ubogą przede wszystkim w żelazo,
• stosowanie leków hamujących przyswajalność żelaza (m.in. niesteroidowych leków przeciwzapalnych),
• otyłość i nadwagę – ze względu na stale narastający problem nieprawidłowej masy ciała u dzieci i młodzieży obecnie stwierdza się zwiększone ryzyko niedoboru żelaza w tej grupie,
• niedożywienie, które może być spowodowane zarówno stosowaniem niskokalorycznej diety, jak i schorzeniami, takimi jak zespół złego wchłaniania czy choroba nowotworowa,
• niedożywienie jakościowe bez stosowania restrykcji żywieniowych,
• znaczną utratę krwi spowodowaną wypadkiem lub urazem,
• występowanie niektórych chorób (celiakia, nieswoiste choroby jelit, zapalenie żołądka, zakażenie Helicobacter pylori),
• przeprowadzenie operacji bariatrycznej (gastrektomia, gastroplastyka),
• okres ciąży i karmienia piersią,
• choroby układu moczowo-płciowego, m.in. kłębuszkowe zapalenie nerek, nocna napadowa hemoglobinuria [5, 6]. 

Kolejną grupę osób szczególnie narażonych na niedobory żelaza są kobiety w wieku prokreacyjnym oraz w ciąży. Na równowagę żelazową mają wpływ dwa kluczowe czynniki: podaż żelaza oraz jego utrata. Całkowita ilość tego pierwiastka u ludzi dorosłych wynosi 4–5 g, z czego aż trzy czwarte występuje jako składowa hemoglobiny. Wśród przyczyn anemii u kobiet w ciąży wyróżniono przede wszystkim przewlekłe wymioty i nudności, brak apetytu, występowanie niektórych chorób (m.in. zespołu złego wchłaniania), zwiększone zapotrzebowanie na żelazo oraz nieprawidłowo zbilansowaną dietę. Jednym z czynników, na podstawie którego specjalista może stwierdzić niedokrwistość, jest stężenie hemoglobiny poniżej 110 mg/l. Aby ocenić zasoby żelaza w surowicy, stosuje się oznaczanie stężenia ferrytyny [7]. 
Najwięcej zmian fizjologicznych obserwuje się w drugim trymestrze ciąży, dlatego w tym okresie zapotrzebowanie się gwałtownie zwiększa. U kobiet w wieku prokreacyjnym warto zadbać o prawidłową podaż tego mikroelementu. Do konsekwencji nieleczonej anemii w ciąży należą m.in.:

• mała masa urodzeniowa dziecka,
• wzrost ryzyka cięcia cesarskiego,
• wzrost ryzyka przedwczesnego porodu,
• wzrost ryzyka wystąpienia tzw. łożyska przodującego lub oddzielenie łożyska,
• zwiększone ryzyko krwotoku poporodowego oraz innych powikłań.

Całkowite zapotrzebowanie na ten pierwiastek w ciąży wynosi 1–1,2 g, z czego ok. połowy stanowi podstawowe zapotrzebowanie organizmu, a druga połowa jest związana z rozwojem ciąży [8].
Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest często diagnozowana u osób ze stwierdzoną przewlekłą chorobą nerek. Wśród przyczyn wyróżnia się: ograniczoną podaż mięsa ze względu na restrykcje żywieniowe i zmniejszoną ilość białka w diecie, brak apetytu i wyniszczenie, a także krwawienia z przewodu pokarmowego spowodowane stosowaniem niesteroidowych leków przeciwzapalnych. U takich pacjentów powszechne jest również upośledzone wchłanianie żelaza w przewodzie pokarmowym z powodu stosowania leków alkalizujących zawierających węglan wapnia oraz inhibitorów pompy protonowej, które mają wpływ na wydzielanie żołądkowe [9]. Jedną z przyczyn jest wzrost stężenia hepcydyny, która należy do grupy hormonów peptydowych produkowanych w wątrobie, warunkujących prawidłową homeostazę żelaza. Zwiększony poziom hepcydyny zaobserwowano w przewlekłej chorobie nerek, co jest związane ze wskaźnikiem filtracji kłębuszkowej (GFR). Mechanizm odpowiedzialny za to zjawisko obejmuje wzrost cytokin zapalnych, obniżony klirens nerkowy oraz zmniejszony poziom erytropoetyny [10, 11]. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono nieprawidłowe przyswajanie żelaza u chorych hemodializowanych oraz leczonych dializą otrzewnową [12].
Kolejną grupę, u której warto rozważyć suplementację diety żelazem, stanowią osoby stosujące dietę wegetariańską i wegańską. Nieprawidłowo zbilansowane diety alternatywne, których celem jest eliminacja produktów pochodzenia zwierzęcego, są czynnikiem ryzyka niedoboru żelaza. U osób stosujących dietę wegańską udowodniono mniejsze ryzyko zachorowalności na cukrzycę typu 2, choroby układu sercowo-naczyniowego (nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca) oraz choroby nowotworowe. Osoby na diecie wegetariańskiej spożywają większą ilość błonnika pokarmowego oraz innych substancji hamujących biodostępność, co jest czynnikiem zmniejszającym przyswajalność żelaza z produktów pochodzenia roślinnego. Dodatkowo osoby na diecie alternatywnej spożywają produkty, które zawierają żelazo niehemowe, słabiej przyswajalne niż to pochodzące z produktów pochodzenia zwierzęcego. Należy zwrócić uwagę, że zapotrzebowanie jest wyższe o ok. 1,8 raza w porównaniu z osobami stosującymi dietę tradycyjną [13].
Badanie całkowitej zdolności wiązania żelaza (TIBC – ang. total iron binding capacity) pozwala oszacować zasoby tego mikroelementu w organizmie. Dzięki niemu można określić ilość żelaza niezbędnego do wysycenia transferryny. Do innych markerów należy stężenie ferrytyny oraz stężenie żelaza. W przypadku wyboru suplementu warto zwrócić uwagę, aby był wzbogacony w witaminę C, która zwiększy jego wchłanialność, oraz witaminy z grupy B [14].

Bibliografia

1. Makowska-Donajska M., Hirnle L. Suplementacja witaminami i składnikami mineralnymi podczas ciąży. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017, 2(4): 166–172.
2. Wojtasik A., Woźniak A., Stoś K. Składniki mineralne [W:] Jarosz M., Rychlik E., Stoś K. i wsp. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie 2020: 282–285.
3. DeLoughery T.G. Iron Deficiency Anemia. Medical Clinics of North America 2017, 101(2): 319–332.
4. Short M.W., Domagalski J.E. Iron Deficiency Anemia: Evaluation and Management. American Family Physician 2013, 87(2): 99–104.
5. Castro de Andrade Cairo R., Silva L.R., Carneiro Bustani N i wsp. Iron deficiency anemia in adolescents; a literature review. Nutricion Hospitalaria 2014, 29(6): 1240 – 1249.
6. Gomez-Ramirez S., Bisbe E., Shander A. i wsp. Management of Perioperative Iron Deficiency Anemia. Acta Hematologica 2019, 142: 21–29.
7. Frayne J., Pinchon D. Anaemia in pregnancy. Australian Journal of General Practice 2019, 48(3): 125–129. 
8. Zimmer M., Sieroszewski P., Oszukowski P. i wsp. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2020, 5(4): 170–181.
9. Myśliwiec M. Doustna suplementacja w niedokrwistości nerkowopochodnej. Forum Nefrologiczne 2012, 5(3): 195–203.
10. Gafter-Gvil A., Schechter A., Rozen-Zvi B. Iron Deficiency Anemia in Chronic Kidney Disease. Acta Hematologica 2019, 142: 42–50.
11. Ratcliffe L.E.K., Thomas W., Glen J. i wsp. Diagnosis and Management of Iron Deficiency in CKD: A Summary of the NICE Guideline Recommendations and Their Rationale. America Journal of Kidney Disease 2016, 67(4): 548–558. 
12. Kooistra M.P., Niemantsverdriet E.C., Mol-Beermann N.M. i wsp. Iron absorption in erythropoietin-treated haemodialysis patients: effects of iron availability, inflammation and aluminium. Nephrology Dialysis Transplantation 1998, 13: 82–88.
13. Pawlak R., Bell K. Iron Status of Vegetarian Children: A Review of Literature. Annals of Nutrition & Metabolism 2017, 70: 88–99.
14. Badian M., Dzierżanowski T. Suplementacja witaminami u chorych onkologicznych. Część II – witamina C i witaminy rozpuszczalne w tłuszczach oraz pierwiastki: wapń i żelazo. Medycyna Paliatywna 2018, 10(4): 176–183.