Kwasy tłuszczowe omega-3

Biologiczne aktywne składniki żywności

Dzięki temu artykułowi poznasz podstawowe różnice, jakie występują między trzema rodzajami niezbędnych kwasów tłuszczowych omega-3: ALA, DHA oraz EPA i zrozumiesz spełnianą przez nie funkcję w organizmie człowieka. Ponadto artykuł ten dostarczy ci niezbędnej wiedzy na temat metabolizmu tych składników odżywczych w organizmie.
Bioaktywne, czyli wywierające wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka, kwasy tłuszczowe omega-3 odegrały kluczową rolę w procesie ewolucji. Ludzki organizm (w tym mózg) rozwijał się w warunkach diety, która składała się w równych proporcjach ze źródeł kwasów tłuszczowych omega-3 oraz omega-6. Współcześnie ludzki organizm, podobnie jak organizmy innych ssaków, nie posiada zdolności syntetyzowania kwasów tłuszczowych omega-3 de novo, dlatego substancje te należą do grupy niezbędnych składników odżywczych. Jedynie egzogenne dostarczenie organizmowi prekursora dwóch pozostałych postaci kwasów tłuszczowych omega-3 (czyli DHA oraz EPA), jakim jest kwas alfa-linolenowy, umożliwia organizmowi wyprodukowanie pozostałych wszystkich niezbędnych nam do życia kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3.
Wykopaliska archeologiczne i odkrycia naukowców nie pozostawiają żadnych wątpliwości: bioaktywne kwasy tłuszczowe omega-3 odegrały kluczową rolę w procesie ewolucji człowieka. Ludzki organizm (w tym mózg) rozwijał się w warunkach diety, która składała się w równych proporcjach ze źródeł kwasów tłuszczowych omega-3 oraz omega-6. Przyjmuje się, iż optymalna wartość tego wskaźnika powinna wynosić idealnie od 1:1 do maksymalnie 2,5:1 [36]. Tymczasem współcześnie w krajach świata zachodniego stosunek dietetycznych źródeł kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 sięga 20:1, a nawet 25:1 [1].
W ramach poniższego artykułu spróbujemy zaprezentować krótko rodzinę kwasów tłuszczowych omega-3 oraz omega-6, przyjrzeć się konsekwencjom tak dramatycznego nadmiaru kwasów tłuszczowych omega-6 w diecie – w szczególności dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego oraz odpornościowego, a także zastanowić się, w jaki sposób możemy im przeciwdziałać.

Dawno, dawno temu…

Zanim przejdziemy jednak do charakterystyki poszczególnych rodzajów kwasów tłuszczowych z grupy omega-3, udajmy się najpierw w podróż w czasie. Razem z autorem książki Olej z alg Michaelem Nehlsem cofnijmy się najpierw o 500 mln lat.
Na Ziemi w tamtym czasie „w ciągu stosunkowo krótkiego okresu, czyli zaledwie około 10 mln lat, pod względem geologicznym rozwinęły się mniej lub bardziej równocześnie liczne prototypy współczesnych gatunków zwierząt. Ten moment w historii naszej planety określamy jako eksplozja kambryjska” [3]. Nehls przedstawia w swojej książce wyniki badań wielu naukowców i specjalistów od ewolucji człowieka, które wskazują, że za tak spektakularne przyspieszenie procesu ewolucji życia na Ziemi odpowiada pojawienie się w przyrodzie naturalnych producentów tlenu oraz kwasów tłuszczowych omega-3, jakimi są różnego rodzaju gatunki alg. Wbrew powszechnemu przekonaniu, iż człowiek pierwotny był łowcą i zbieraczem, znaleziska archeologiczne sugerują coś zupełnie innego: nasi przodkowie żyli jako rybacy i zbieracze, żywiąc się głównie złowionymi przez siebie rybami, skorupiakami oraz muszlami [3]. 
Jak zaznacza sam autor: „[…] bez pochodzącego z mikroalg DHA rozwój naszego zmysłu wzroku – takiego, jaki znamy dzisiaj – nie byłby możliwy. Nasza zdolność widzenia do dzisiaj zależy od produkowanego przez mikroalgi kwasu dokozaheksaenowego. […] od czasów eksplozji kambryjskiej i rozwoju naszych przodków żaden inny kwas tłuszczowy nie zdołał zastąpić w tej roli kwasu dokozaheksaenowego i to mimo licznych eksperymentów natury, które miały miejsce przez ponad pół miliarda lat”. Na tym jednak rola bioaktywnego kwasu tłuszczowego DHA się nie kończy, ponieważ „odgrywa [on] jednocześnie kluczową rolę w komunikacji pomiędzy światem zewnętrznym a naszymi komórkami nerwowymi”.
Ilość tego kwasu tłuszczowego w obrębie komórek synaptycznych jest o wiele większa niż w jakimkolwiek innym obszarze naszego mózgu czy dowolnych innych tkankach [28].

POLECAMY

Rodzeństwo, którego nie można rozdzielać, czyli trzy kwasy tłuszczowe omega-3

Do grupy kwasów tłuszczowych omega-3 zaliczamy kwas alfa-linolenowy (symbol ALA), kwas dokozaheksaenowy (DHA) oraz eikozapentaenowy (EPA). Poniżej zaprezentujemy charakterystykę każdego z nich wraz z krótkim opisem spełnianych przez nie funkcji. Naturalną konsekwencją niedoboru którejkolwiek z omawianych tutaj substancji odżywczych jest niewydolność związanych z nimi procesów metabolicznych, a tym samym zaburzenie subtelnej równowagi ogólnosystemowej, która warunkuje z kolei nasz dobry stan zdrowia.

  1. Kwas alfa-linolenowy: (ALA), C18:3 to trójnienasycony kwas tłuszczowy omega-3 pochodzenia roślinnego, zawierający 18 atomów węgla w cząsteczce i trzy wiązania podwójne (18:3). W dużym stężeniu występuje w oleju lnianym, nasionach chia, orzechach włoskich oraz rzepaku [3]. 
    Bezpośrednia rola tego kwasu tłuszczowego w organizmie człowieka pozostaje do dzisiaj bliżej nieokreślona [4], przy czym substancja ta jest jednocześnie prekursorem do produkcji dwóch innych kwasów tłuszczowych, które są znacznie bardziej aktywne biologicznie: kwas eikozapentaenowy: (EPA; 20:5, n-3) oraz kwas dokozaheksaenowy (DHA; 22:6, n-3) [7]. 
  2. Kwas eikozapentaenowy (EPA): bioaktywny kwas tłuszczowy omega-3, C20: 5n-3, EPA to bioaktywny kwas tłuszczowy omega-3, który podobnie jak kwas arachidonowy posiada 20 atomów węgla w łańcuchu (eicosa to z grec. 20) i charakteryzuje się pięcioma zgięciami w obrębie jednej cząsteczki (określenie pentan oznacza pięciokrotnie nienasycony), ma ich więc o dwa więcej niż ich roślinny prekursor ALA.
     

Uwaga, wąskie gardło!

Endogenna produkcja EPA oraz DHA na bazie ALA to proces, który przebiega wyjątkowo nieefektywnie. W celu przekształcenia ALA w bioaktywne kwasy tłuszczowe omega-3 nasz organizm musi posłużyć się tymi samymi desaturazami (klasa enzymów katalizujących biosyntezę kwasów tłuszczowych – przyp. autora) oraz tą samą elongazą, która uczestniczy przy syntezie AA, czyli kwasu arachidonowego z kwasu linolowego (LA) [25]. Proces ten przebiega natomiast nadzwyczaj nieefektywnie. Przykładowo, badania nad metabolizmem ALA u zdrowych młodych mężczyzn wykazały, iż zaledwie około 8% kwasu alfa linolenowego pochodzenia dietetycznego ulegało przekształceniu w EPA, z czego zaledwie 0–4% ulegało konwersji do postaci kwasu dokozaheksaenowego (DHA) [6, 27]. Chociaż z pozoru tylko ALA może wydawać się niezbędnym dla człowieka kwasem tłuszczowym, ponieważ teoretycznie DHA oraz EPA możemy syntetyzować sami, to skrajnie niska efektywność tego procesu sugeruje, iż również oba pozostałe długołańcuchowe kwasy tłuszczowe omega-3 powinny być uznane za warunkowo niezbędne składniki odżywcze [8].
Dodatkowo należy zaznaczyć, iż na rzeczywisty przebieg i wydajność tego procesu wpływają też mutacje genetyczne w obrębie genów kodujących produkcję białkowych enzymów – wspomnianych przed chwilą desaturaz, które katalizują odpowiednie procesy metaboliczne. Są nimi desaturaza delta 5 desaturase (kodowana przez gen FADS1) oraz desaturaza delta 6 desaturase (kodowana przez gen FADS2) [26].
Dodajmy też, iż dodatkowym czynnikiem warunkującym możliwość przemiany kwasu alfa linolenowego odpowiednio w EPA, a następnie w DHA jest sprawne funkcjonowanie jelit (przyswajanie tłuszczów) oraz trzustki (produkcja enzymów hydrolizujących m.in. tłuszcze) i pęcherzyka żółciowego (produkcja kwasów żółciowych).


Kwas eikozapentaenowy stanowi ważny element budulcowy wszystkich komórek naszego ciała (wyjątek: komórki mózgowe, patrz niżej). W obrębie komórek układu nerwowego znajdziemy przede wszystkim DHA. EPA pełni również funkcję prekursora wielu niezbędnych substancji przekaźnikowych oraz substancji, których właściwości przypominają cechy hormonów tkankowych – eikozanoidów [29]. W największym skrócie możemy powiedzieć, iż eikozanoidy stoją na straży naszego układu sercowo-naczyniowego (regulują między innymi mechanizmy związane z krzepnięciem krwi) oraz współregulują działanie układu odpornościowego. Jednocześnie pochodne kwasu eikozapentaenowego biorą udział w procesach związanych z odczuwaniem bólu. Do licznej rodziny eikozanoidów zaliczamy chociażby: prostaglandyny, prostacykliny, tromboksany, leukotrieny, a także endokannabinoidy.
Ze względu na stosunkowo większe znaczenie kwasu dokozaheksaenowego w naszym organizmie (co w szczególności dotyczy układu nerwowego), przejdziemy teraz bezpośrednio do kwasu DHA.

  1. Kwas dokozaheksaenowy (DHA): bioaktywny kwas tłuszczowy omega-3, C22:6n-3.

Badania naukowe przeprowadzone na ssakach naczelnych oraz ludzkich noworodkach wykazały, iż kwas dokozaheksaenowy odgrywa decydującą rolę w rozwoju oraz funkcjonowaniu mózgu i siatkówki. Kwas dokozaheksaeonowy stanowi około 40% wszystkich fosfolipidów, jakie wchodzą w skład tkanek mózgowych [8], i jest preferowanym składnikiem siatkówki oraz neuronów [9].
Obecność kwasu dokozaheksaenowego w błonach komórek nerwowych warunkuje prawidłową pracę receptorów błonowych, a tym samym decyduje o sprawnym funkcjonowaniu szlaków sygnałowych [30]. Jak się wydaje, poziom DHA w organizmie człowieka jest pozytywnie skorelowany ze sprawnością kognitywną. Jednocześnie ten niezbędny kwas tłuszczowy omega-3 poprawia pamięć i chroni nas przed demencją oraz chorobą Alzheimera [31].
Jako hormon DHA stymuluje produkcję nowych komórek nerwowych, czyli neurogenezę [10]. Z tego względu wystarczające zaopatrzenie organizmu w kwas dokozaheksaenowy odgrywa kluczową rolę w rozwoju mózgu na etapie dzieciństwa [11]. Przy czym pamiętajmy, iż neurogeneza ma ogromne znaczenie także dla utrzymywania funkcji pamięciowych oraz naszego dobrego psychicznego samopoczucia przez całe życie [12].
Ponadto ten bioaktywny kwas tłuszczowy hamuje też apoptozę komórek nerwowych, jeżeli te znajdą się pod wpływem stresu i ulegną przy tym uszkodzeniom [20]. Innymi słowy DHA uodparnia komórki nerwowe na stres. DHA wspiera też procesy naprawcze na poziomie komórkowym [15]. Jak się okazuje, dieta bogata w DHA i EPA pomaga między innymi obniżyć poziom trójglicerydów we krwi [21], zapobiega niewydolności serca [20] oraz nadciśnieniu tętniczemu krwi [23]. Konsekwencje przewlekłego bezwzględnego niedoboru kwasów tłuszczowych omega-3 lub chronicznie podwyższonego współczynnika kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 w organizmie:

  1. Nadciśnienie, miażdżyca, cukrzyca, a tym samym wzrost ryzyka udaru mózgu oraz zawału serca [5].
  2. Zaburzenia rozwoju mózgu podczas rozwoju płodowego oraz w okresie dzieciństwa, a ponadto nieprawidłowości w zakresie na przykład zdolności uczenia się, zapamiętywania czy radzenia sobie z emocjami również w życiu dorosłym. Przykładowo, wyniki istniejących badań sugerują, iż korekta niedoborów bioaktywnych kwasów tłuszczowych omega-3 pomaga zapobiegać depresji i stanom lękowym i powinna być brana pod uwagę jako jeden z adjuwantnych środków terapeutycznych [13, 14, 34]. 
  3. Zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego – wzrost ryzyka astmy oraz alergii pokarmowej IgE-zależnej [22].

Z diagnostycznego punktu widzenia przydatne może być tutaj określenie poziomu tzw. indeksu omega-3 [18], który definiujemy jako procentowy udział sumy EPA i DHA, jakie zawierają się w błonie komórkowej czerwonej krwinki, w stosunku do całkowitej ilości wszystkich kwasów tłuszczowych obecnych w błonie komórkowej tej komórki. Istnieją badania naukowe, które wskazują, iż niższy poziom tego parametru jest pozytywnie skorelowany ze wzrostem ryzyka zgonu z powodu choroby wieńcowej [19]. Wspomniane badanie można wykonać w wielu prywatnych ośrodkach laboratoryjnych, więcej informacji na ten temat znajdziesz w internecie.
 

Ważne

Wszystkie kwasy tłuszczowe omega-3 bardzo łatwo ulegają oksydacji [24], dlatego zarówno oleje bogate w kwasy tłuszczowe omega-3, jak również suplementy z olejem rybim, krylem lub olejem z alg przechowuj w chłodnym i ciemnym miejscu – najlepiej w lodówce.


„Jedna porcja omega-3 raz dziennie trzyma lekarza z daleka ode mnie”

Podsumowując, należy stwierdzić, iż w świetle powyższych informacji wystarczające zaopatrzenie organizmu w kwasy tłuszczowe omega-3 (w szczególności zaś te pochodzenia morskiego – z oleju z alg, kryla czy też tłustych ryb pełnomorskich) to warunek konieczny dla zachowania dobrego zdrowia. Za optymalny stosunek kwasów tłuszczowych omega-6 do omega-3 uznaje się przedział 2,5–5:1. Tymczasem typowa dieta zachodnia dostarcza nam obu kwasów tłuszczowych w znacznie wyższych proporcjach, siegających przeciętnie niemal 17:1 [37]. Z tego względu warto, aby dieta każdego z nas była bogata w takie spożywcze źródła kwasów tłuszczowych omega-3, jak olej lniany, olej z lnicznika, orzechy włoskie (ALA), algi morskie oraz pełnotłuste ryby morskie (EPA i DHA), a w razie konieczności (np. potwierdzona badaniami genetycznymi skłonność do nadmiernej aktywacji układu odpornościowego, blokada konwersji ALA do EPA i odpowiednio DHA) – została uzupełniona o odpowiednie preparaty.
W tym momencie automatycznie pojawia się pytanie o wysokość dziennej dawki kwasów tłuszczowych omega-3 DHA i EPA. Zgodnie z zaleceniami Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) w długim okresie bezpieczne jest przyjmowanie do maksymalnie 5 g mieszanki kwasów DHA i EPA na dobę [33]. Również w ramach przeprowadzanych badań naukowych wielkość terapeutycznej dawki dobowej mieszanki kwasów omega-3 waha się od 0,5 do 5 g na dobę [35]. 
Jednocześnie autorka artykułu pragnie podkreślić, iż indywidualne zapotrzebowanie powinno zostać określone przy pomocy analizy składu kwasów tłuszczowych w komórkach (badanie przeprowadza się na podstawie pobranej próbki krwi). W przypadku stwierdzonego nieprawidłowego poziomu indeksu omega-3 doświadczony terapeuta potrafi dobrać odpowiednią terapeutyczną dawkę omega-3, która pomoże uzupełnić istniejące niedobory. Następnie, po upływie na przykład 3–6 miesięcy, badanie należy powtórzyć. Jeżeli jego wyniki okażą się zadowalające, terapeuta wskaże dawkę omega-3, która umożliwi zachowanie tego wskaźnika na pożądanym poziomie. Przy określaniu dawki mieszanki omega-3 należy wziąć pod uwagę takie czynniki, jak przewlekłe stany zapalne, dieta i styl życia oraz uwarunkowania genetyczne.

Na zakończenie przytoczmy słowa japońskiego uczonego Mischio Hashimoto, które trafnie podsumowują rolę kwasów tłuszczowych omega-3 w organizmie człowieka: „To zadziwiające, jak wiele potrafi zdziałać jedna cząsteczka i jak wiele różnych funkcji może pełnić ona w ciele człowieka” [32].


Bibliografia:

  1. Simopoulos A.P., Evolutionary aspects of diet: the omega-6/omega-3 ratio and the brain, Molecular Microbiology, 2019 Aug 8, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21279554
  2. Majou D., Evolution of the Human Brain: the key roles of DHA(omega-3 fatty acid) andD6-desaturase gene, OCL Journal, 2018, 25(4), A401https://www.ocl-journal.org/articles/ocl/pdf/2018/04/ocl170035.pdf
  3. Nehls M., Algenöl: Die Ernährungsrevolution aus dem Meer – Lebenswichtiges Omega-3 in seiner wirksamsten Form, Heyne, 2018.
  4. Buist P.H., Natural Products Structural Diversity-I Secondary Metabolites: Organization and Biosynthesis, Comprehensive Natural Products II, 2010, https://www.sciencedirect.com/topics/biochemistry-genetics-and-molecular-biology/alpha-linolenic-acid
  5. Blondeau N., Alpha-Linolenic Acid: An Omega-3 Fatty Acid with Neuroprotective Properties—Ready for Use in the Stroke Clinic?, Biomed Res Int. 2015; 2015: 519830, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4350958
  6. Sofbo.
  7. Cole L., Kramer, P., Macronutritients, w:Human Physiology, Biochemistryand Basic Medicine, 2016.
  8. Essential Fatty Acids, Oregon State University, Linus Pauling Institute, https://lpi.oregonstate.edu/mic/other-nutrients/essential-fatty-acids.
  9. Jump D.B., The biochemistry of n-3 polyunsaturated fatty acids. 
    J Biol Chem. 2002;277(11):8755-8758., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11748246
  10. Kawakita E. i in., Docosahexaenoic acid promotes neurogenesis in vitro and in vivo. Neuroscience 2006, 139:991–997.
  11. Koletzko B. i in., The roles of long-chain polyunsaturated fatty acids in pregnancy, lactation and infancy: Review of current knowledge and consensus recommendations. J PerinatMed 2008, 36:5–14, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18184094
  12. Snyder J.S. i in., Adult hippocampal neurogenesis buffers stress responses and depressive behaviour. Nature 2011, 476: 458–461, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21814201
  13. Morgese M.G. i in., Chlorella sorokiniana Extract Improves Short-Term Memory in Rats, Molecules, 2016 Sep 29; 21(10). pii: E1311,https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=omega-3+agressivityaiBFIU
  14. Liao Y., Efficacy of omega-3 PUFAs in depression: A meta-analysis, Transl Psychiatry, 2019 Aug 5;9(1):190. doi: 10.1038/s41398-019-0515-5, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/31383846
  15. Silva R.V. i in., Long-Chain Omega-3 Fatty Acids Supplementation Accelerates Nerve Regeneration and Prevents Neuropathic Pain Behavior in Mice. Front Pharmacol 2017, www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29089890
  16. Harris W.S., Von Schacky C. The omega-3 index: a new risk factor for death from coronary heart disease? Prev Med. 2004; 39(1): 212–220., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15208005
  17. von Schacky C., Omega-3 index and cardiovascular health. Nutrients. 2014; 6(2):799–814. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24566438
  18. Harris W.S., The omega-3 index as a risk factor for coronary heart disease. Am J ClinNutr. 2008; 87(6): 1997S–2002S., https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18541601
  19. Michael-Titus A.T., Priestley J.V., Omega-3 fatty acids and traumatic neurological injury: from neuroprotection to neuroplasticity? Trends Neurosci 2014, 37: 30–38, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24268818
  20. Block R.C., Predicting Risk for Incident Heart Failure With Omega-3 Fatty Acids: From MESA, JACC Heart Fail. 2019 Aug; 7(8): 651–661. doi: 10.1016/j.jchf.2019.03.008. Epub 2019 Jul 10, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/31302044
  21. Del-Río-Navarro, Effect of supplementation with omega-3 fatty acids on hypertriglyceridemia in pediatric patients with obesity, J Pediatr Endocrinol Metab. 2019 Aug 27; 32(8): 811–819. doi: 10.1515/jpem-2018-0409, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/31271554
  22. Swanson D., Block, R., Mousa S., Omega-3 Fatty Acids EPA and DHA: Health Benefits Throughout Life, Advances in Nutrition, Volume 3, Issue 1, January 2012, s. 1–7, https://academic.oup.com/advances/article/3/1/1/4557081
  23. Filipovic M.G., Whole blood omega-3 fatty acid concentrations are inversely associated with blood pressure in young, healthy adults, J Hypertens. 2018 Jul; 36(7): 1548–1554. doi: 10.1097/HJH.0000000000001728, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29570511
  24. Kazuo M., Prevention of Fish Oil Oxidation, J Oleo Sci. 2019 Jan 1; 68(1): 1–11. doi: 10.5650/jos.ess18144. Epub 2018 Dec 12, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30542006
  25. Dżumaga B., Qpharma Sp. z o.o., Warszawa, Polska Połączenie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych oraz kwasu alfa-liponowego (Liponerv®) w łagodnych zaburzeniach poznawczych.
  26. Mazoohian L. i in., The effect of FADS2 gene rs174583 polymorphism on desaturase activities, fatty acid profile, insulin resistance, biochemical indices, and incidence of type 2 diabetes, J Res Med Sci. 2018; 23: 47, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5996566
  27. Higdon J., Uniwersytet Stanu Oregon, Instytut Linusa Paulinga, 2003, https://lpi.oregonstate.edu/mic/other-nutrients/essential-fatty-acids#reference6
  28. Chouinard-Watkins, R., Bazinet, R., ACSL6 is critical for maintaining brain DHA levels,PNAS December 4, 2018 115 (49), https://www.pnas.org/content/115/49/12343
  29. Hardwick J. i in., Eicosanoids in Metabolic Syndrome, Adv Pharmacol. 2013; 66: 157–266, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3675900
  30. Hashimoto M., Docosahexaenoic acid: one molecule diverse functions, Journal Critical Reviews in Biotechnology, Volume 37, 2017.
  31. Hashimoto M., Docosahexaenoic acid: one molecule diverse functions, Journal Critical Reviews in Biotechnology, Volume 37, 2017.
  32. Hashimoto M., Docosahexaenoic acid: one molecule diverse functions, Journal Critical Reviews in Biotechnology, Volume 37, 2017.
  33. https://www.efsa.europa.eu/de/efsajournal/pub/2815
  34. Jana, T. i in., Omega-3 fatty-acids modulate symptoms of depressive disorder, serum levels of omega-3 fatty acids and omega-6/omega-3 ratio in children. A randomized, double-blind and controlled trial, Psychiatry Research, 03.2020; 287:,112911. doi: 10.1016, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/32179212
  35. Abdelhamid A.S. i in., Omega-3 fatty acids for the primary and secondary prevention of cardiovascular disease, 2020 Feb 29;3:CD003177. doi: 10.1002/14651858.CD003177.pub5 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/32114706, Cochrane Database System Review, 2020 Feb. 
  36. Biomedicine and Pharmacotherapy, Simopolous, AP, The importance of the ratio of omega-6/omega-3 essential fatty acids, 2002 Oct; 56(8): 365–79, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12442909
  37. Simopoulos AP., The importance of the ratio of omega-6/omega-3 essential fatty acids, Biomed Pharmacother. 2002 Oct; 56(8): 365–79.

Przypisy

    POZNAJ PUBLIKACJE Z NASZEJ KSIĘGARNI