Żelazo – jakie są objawy jego niedoboru, jak je diagnozować i w jaki sposób uzupełniać zapasy tego kluczowego dla organizmu pierwiastka

Żelazo jest składnikiem mineralnym niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Bierze udział m.in. w procesach produkcji czerwonych krwinek oraz hemoglobiny i jest odpowiedzialne za prawidłowy transport tlenu w organizmie. U dzieci i młodzieży istotnie wpływa również na ich rozwój psychomotoryczny. Żelazo jest kluczowe dla naszego organizmu i dlatego w niektórych sytuacjach szczególnie musimy dbać o jego prawidłowy poziom. 

U kogo występują niedobory żelaza 

Niedobór żelaza stanowi najczęstszy niedobór pojedynczego pierwiastka w organizmie człowieka. Globalnie 43%, a w Europie Środkowo-Wschodniej 26% dzieci do piątego roku życia ma niedokrwistość, z czego aż 70% przypadków spowodowana jest niedoborem żelaza [1]. Niedokrwistość, inaczej anemia, to zespół objawów chorobowych, polegający na stwierdzeniu niższych od normy wartości hemoglobiny (Hgb), erytrocytów (krwinek czerwonych) i ich następstw. Niedokrwistość z niedoboru żelaza jest jedną z najczęstszych form niedokrwistości.
Niedobory żelaza mogą wystąpić u pacjentów w każdym wieku (tabela 1) [2, 3]. Szczególnie niebezpieczne są w pierwszych latach życia dziecka, ponieważ żelazo ma istotny wpływ na rozwój jego układu nerwowego. Żelazo jest obecne prawie we wszystkich strukturach mózgu i dlatego niedokrwistość może mieć nieodwracalny wpływ na jego rozwój [4, 5]. U osób, które miały niedokrwistość z niedoboru żelaza w okresie niemowlęcym, obserwowano gorszą sprawność intelektualną i zaburzenia zachowania nawet w wieku dorosłym.

Tabela 1. Częstość (w %) występowania [2]

Niedokrwistość (niezależnie od przyczyny)
populacja ogólna dzieci w wieku 0–5 lat  dzieci szkolne (> 5 lat) dziewczynki i kobiety (15–49 lat) kobiety i dziewczynki w ciąży (15–49 lat) mężczyźni (15–60 lat) osoby starsze (> 60 lat)	32,9 43,0 25,4 29,0 38,0 12,7 23,9
Niedobór żelaza
dzieci (< 2 lat) dzieci (3–5 lat) dorastające dziewczynki (12–19 lat) kobiety (20–49 lat) kobiety i dziewczynki w ciąży (12–59 lat)	9,0 4,5 15,6 15,7 18,0
Niedokrwistość z niedoboru żelaza
populacja ogólna pacjenci hospitalizowani	12,2 23,0

Jakie są przyczyny niedoboru żelaza

Istnieją trzy główne przyczyny niedoboru żelaza w zależności od stanu organizmu. Pierwszą jest zwiększone zapotrzebowanie na ten pierwiastek, drugą – niedostateczne zaopatrzenie, a ostatnią – nadmierne straty. Szczegółowe przyczyny przedstawia tabela 2 [6].

Tabela 2. Przyczyny niedoboru żelaza [6]

Zwiększone zapotrzebowanie

Okres szybkiego wzrastania Okres dojrzewania

Niedostateczne zaopatrzenie

Niedostateczna podaż w diecie Zaburzenia wchłaniania: przewlekłe biegunki nietolerancje pokarmowe celiakia stany zapalne, nowotwory przewodu pokarmowego nieprawidłowości anatomiczne jelit

Nadmierne straty

Krwawienia Transfuzja wymienna Przewlekłe stany zapalne

Objawy niedoboru żelaza i niedokrwistości z niedoboru żelaza

Objawy niedoboru żelaza są niespecyficzne i zależą od nasilenia oraz czasu trwania niedokrwistości. Zależą również od wieku pacjenta oraz chorób współistniejących i dlatego w niektórych przypadkach mogą być stwierdzone wyłącznie na podstawie badań laboratoryjnych. Podstawowe objawy przedstawia tabela 3.

Tabela 3. Objawy kliniczne niedoboru żelaza i niedokrwistości [6]

Niedobór żelaza	Niedokrwistość
Brak objawów klinicznych Upośledzone i spaczone (pica) łaknienie  Ból, pieczenie i wygładzenie powierzchni języka, objawy skórne (suchość, pękanie kącików ust, blade kruche paznokcie, cienkie, łamliwe, wypadające włosy) Objawy współistniejącej niedokrwistości (patrz obok) Objawy choroby podstawowej	Bladość skóry i błon śluzowych jamy ustnej  Upośledzone łaknienie Senność, zaburzenia koncentracji Męczliwość Bóle, zawroty głowy  Szmer czynnościowy nad sercem Tachykardia Kardiomegalia  Obrzęki Niewydolność krążenia Zawał mięśnia sercowego

W jaki sposób rozpoznajemy niedobory żelaza 

Niedobór żelaza jest stanem, w którym ilość żelaza jest niedostateczna do utrzymania fizjologicznej funkcji krwi i tkanek (zwłaszcza mózgu czy mięśni). Niedokrwistość z niedoboru żelaza natomiast jest stanem, w którym niedoborowi żelaza towarzyszy niedokrwistość charakteryzująca się stężeniem hemoglobiny (Hgb) wynoszącym dwa odchylenia standardowe poniżej średniego stężenia Hgb w prawidłowej populacji o tej samej płci i w tym samym wieku [6].
Dla rozpoznania niedokrwistości z niedoboru żelaza podstawą jest oznaczenie Hgb oraz dodatkowo jednego lub więcej z parametrów zestawionych w tabeli 4.

Tabela 4. Parametry służące rozpoznaniu niedokrwistości z niedoboru żelaza [6]

Hemoglobina, Hgb (g/dl) 6. m.ż.–5. r.ż.: < 11 5. –12. r.ż.: < 11,5 > 12. r.ż. (płeć żeńska): < 12 12. –15. r.ż. (płeć męska): < 12 > 15. r.ż. (płeć męska): < 13 Ferrytyna (μg/l) 0–1. t.ż.: < 40 2. m.ż.: < 40 4. m.ż.: < 20 6. –24. m.ż.: < 10–12 2.–5. r.ż.: < 10–12 > 5. r.ż.: < 15 Średnia objętość erytrocytu, MCV (fl) 1. –12. r.ż.: < 70  > 12. r.ż.: < 80 Wskaźnik rozkładu objętości erytrocytów, RDW (%) > 15,8 Liczba retikulocytów, RET (‰) Norma: 5–15/obniżone Całkowita zdolność wiązania żelaza, TIBC (μg/dl) > 450 Stężenie receptora dla transferryny, sTfR (nmol/l) > 27,3 Stężenie hemoglobiny w retikulocytach, CHr (pg) < 27

Żelazo o niskiej biodostępności może szkodzić

Należy pamiętać, że żelazo jest pierwiastkiem toksycznym. Jego niedobory, ale również podaż w nadmiarze, mogą wywoływać negatywne skutki uboczne. Bardzo często z...