Emocje uznawane są za jeden z kluczowych mechanizmów adaptacji. Prowadzą do zmian uwagi, aktywizacji sieci skojarzeniowych w pamięci i przesunięć w hierarchii reakcji, a także do szybkiej integracji zmian zachodzących w autonomicznym układzie nerwowym, napięciu mięśniowym i ekspresji mimicznej. Dzięki skoordynowanym zmianom psychologiczno-fizjologicznym dochodzi do powstania spójnej reakcji, umożliwiającej adaptację i efektywne zachowanie zarówno na poziomie interpersonalnym, jak i intrapersonalnym [1]. Mimo że reakcje emocjonalne są zwykle adekwatne do wymagań środowiska, to niejednokrotnie prowadzą do zachowań sprzecznych z potrzebami i celami człowieka. W takich sytuacjach warunkiem efektywnego funkcjonowania staje się zdolność do regulacji emocji.
Każdego dnia człowiek doświadcza różnych emocji niezależnie od tego, czy jest ich świadomy, czy potrafi je zidentyfikować, a niekiedy także i nazwać. Działania, które podejmuje jednostka, świadczące o próbie modyfikacji emocji mają na celu uzyskanie choćby częściowego wpływu na ich doświadczanie, w konsekwencji na ich wyrażanie (ekspresję) oraz przebieg. Kontrola oraz modyfikacja własnego stanu emocjonalnego może odbywać się za pośrednictwem regulacji własnych emocji. Proces regulacji może kształtować się w sposób nieświadomy i automatyczny bądź też całkowicie świadomie i intencjonalnie. Regulację emocji definiujemy jako proces, dzięki któremu człowiek ma wpływ na to, jakie emocje się w nim pojawiają, na sposób ich doświadczania oraz wyrażania [2].
POLECAMY
Pierwszym krokiem ku lepszej regulacji emocjonalnej jest uświadomienie sobie indywidualnego sposobu reagowania na pojawiającą się emocję. Często pacjenci doświadczają emocji w sposób wielkiej intensywnej chmury uczuć i nie są w stanie określić, jakiego rodzaju informacje one ze sobą niosą. Może to prowadzić do wykształcenia się przekonania, iż emocje pojawiają się bez powodu, są irracjonalne i trudno je opanować, co w konsekwencji prowadzi do próby ich tłumienia lub powstrzymania. Przeżywanie emocjonalne można rozbić na trzy główne komponenty:
- to, co myślimy – sposób myślenia o danym doświadczeniu wpływa na to, jak je odczuwamy;
- to, jak się czujemy fizycznie – każda emocja wiąże się z fizyczną reakcją organizmu;
- to, co robimy lub mamy ochotę zrobić (zachowania/impulsy behawioralne) – zachowanie, działanie, które podejmujemy lub chcemy podjąć w reakcji na stan uczuciowy. Są to często zachowania automatyczne bez zastanawiania się nad nimi.
Rozbicie emocji na elementy składowe pomaga zrozumieć, skąd one się biorą i dlaczego się pojawiają. W konsekwencji takiej analizy często dochodzi do rozmów na temat adaptacyjnego regulowania reakcji emocjonalnych w miarę ich pojawiania się, co wzmacnia i uzasadnia dalsze elementy terapii. Trójkomponentowy model emocji wprowadza pacjenta w proces monitorowania emocji i pozwala na dokładniejsze zrozumienie tego, co dzieje się w trakcie ich doświadczania [3]. Regulacja emocji odnosi się do zewnętrznych bądź wewnętrznych procesów odpowiedzialnych za monitorowanie, ocenę i modyfikację reakcji emocjonalnych – zwłaszcza ich intensywności oraz czasu trwania [4].
Regulacja emocji obejmuje procesy odpowiedzialne za inicjowanie, modelowanie oraz podtrzymywanie doświadczania oraz ekspresji emocji i może przybierać różne formy w zależności od:
- ukierunkowania (wzmacnianie lub hamowanie emocji),
- elementu procesu emocjonalnego, którego dotyczy (reakcja fizjologiczna, subiektywne doświadczanie emocji, ekspresja),
- etapu, w którym zostaje uruchomiona (przed rozpoczęciem procesu emocjonalnego, podczas jego trwania lub po jego zakończeniu),
- poziomu, na którym zachodzi – od najprostszego, automatycznego, neurofizjologicznego do bardziej podmiotowych i złożonych form kontroli, wymagających wysokiego poziomu świadomości emocji i zdolności samoobserwacji [5, 6].
Dysregulacja emocjonalna rozumiana jest jako brak umiejętności prawidłowego identyfikowania, interpretowania oraz okazywania doświadczanych emocji przy niskim poziomie umiejętności radzenia sobie z nimi, a także z pojawiającym się stresem [7]. Procesualny model regulacji emocji zakłada, iż proces emocjonalny rozwijający się w czasie jest wywoływany przez ważne dla człowieka bodźce, które uruchamiają skoordynowaną tendencję do reagowania emocjonalnego [2].
Model Grossa opiera się na założeniu, że proces emocjonalny rozwija się w czasie: uruchamiany jest przez bodźce, które rozpoznane i ocenione przez człowieka jako ważne dla jego interesów wyzwalają skoordynowaną (fizjologiczną, doświadczeniową, behawioralną) tendencję do reagowania emocjonalnego. Reakcja emocjonalna może być modulowana (regulowana) na każdym etapie procesu emocjonalnego, a ostateczny jej kształt (rzeczywista reakcja emocjonalna) zależy od tego, kiedy – to znaczy, na jakim etapie procesu emocjonalnego – doszło do uruchomienia procesów regulacji [6]. Procesualny model regulacji emocji podkreśla kluczową rolę strategii regulacji emocji w determinowaniu korzyści zdrowotnych, jakich można doświadczyć, stosując różne reakcje w odpowiedzi na doświadczane emocje. Zgodnie z opisywanym modelem istnieją dwa główne mechanizmy regulacji emocji:
- strategie skoncentrowane na przyczynach (antycypacyjne), tzw. wyprzedzające – czyli koncentrujące się na czynnikach poprzedzających pojawienie się emocji, zanim reakcja emocjonalna zostanie w pełni ukształtowana i przybierze swoją ostateczną formę;
- strategie w odpowiedzi (reaktywne), tzw. korygujące – czyli obejmujące działania podejmowane przez osobę wobec wzbudzonej emocji, zatem podejmowane na późniejszym etapie procesu emocjonalnego, gdy reakcja emocjonalna jest w pełni ukształtowana [4].
Sekwencję tę (sytuacja → uwaga → ocena → zaktywizowana reakcja emocjonalna) przedstawiono na rys. 1.
Rysunek 1. Procesualny model regulacji emocji Grossa [8, 9]
Ocena emocji w kategorii prawidłowości i normalności decyduje o pojawianiu się strategii działania. Jeśli emocja, która się w nas pojawia, zostanie uznana za właściwą, wówczas następuje akceptacja i uprawomocnienie, czyli wykształcenie przekonania, że inni akceptują doświadczane przez nas emocje. W perspektywie długoterminowej skutkuje to pojawieniem się nastawienia na dążenie do doświadczania i wyrażania emocji. Natomiast w przypadku, gdy podejmujemy działania związane z unikaniem emocji lub uznajemy je za kłopotliwe i nienormatywne (tzw. patologizacja emocji), wówczas uruchamia się w nas wiele nieprawidłowych sposobów radzenia sobie. Dążenie do braku konfrontacji i separacja od istniejących emocji będą sprzyjać objadaniu się i stosowaniu substancji psychoaktywnych [10].
Pokarmy kojarzone jako smaczne obniżają negatywne emocje oraz zmniejszają odczuwany stres, zwłaszcza u osób charakteryzujących się emocjonalnym stylem jedzenia. Z powodu natury emocji i ich zmienności trudno jest przewidzieć, jak konkretna emocja wpływa na jedzenie w danej grupie osób. Ludzie, którzy odczuwają pozytywne emocje, mają tendencję do porzucania nakładanych sobie ograniczeń, w tym również tych dietetycznych. „Jedzenie na pocieszenie” (ang. comfort food) pojawia się wówczas, gdy chcemy wywołać u siebie pozytywny nastrój, a także gdy próbujemy go utrzymać. Osoby doświadczające pozytywnych emocji jako „pocieszenie” wybierają bardziej pikantne potrawy, tj. pizzę, stek, zapiekankę, natomiast osoby doświadczające negatywnych emocji preferują produkty kojarzące się im ze smakami dzieciństwa, najczęściej słodycze, tj. ciastka, lody, cukierki. Jedzenie jest jedną z najpopularniejszych strategii regulacji emocji. Spożywanie jedzenia pełni zatem funkcję regulatora stanu afektywnego, co oznacza, iż pozytywny stan emocjonalny po spożyciu określonej potrawy może spowodować zwiększenie ilości jej konsumpcji w przyszłości. Doświadczenie pozytywnych emocji najczęściej podtrzymywane jest spożywaniem produktów zawierających węglowodany, co ma związek ze zwiększeniem poziomu serotoniny w mózgu. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni jedzą w wyniku doświadczania negatywnych emocji, tj. smutku, lęku, złości, a jedzenie służy obniżeniu napięcia wynikającego z doświadczanych stanów emocjonalnych, tj. samotności, subiektywnie odczuwanego zmęczenia.
Pięciosegmentowy model wpływu emocji na jedzenie i wybory żywieniowe opracowany przez Michaela Matcha opisuje możliwe sposoby powiązania emocji i jedzenia. Uwzględnia zarówno aspekty osobowe, jak i emocjonalne. Autor wyodrębnił pięć kategorii wywoływanych przez emocje zmian w jedzeniu, w których:
- emocje wpływają na wybory żywieniowe,
- jedzenie może być skutkiem ubocznym emocji,
- jedzenie może regulować emocje,
- emocje wywołane umiarkowanym lub intensywnym napięciem mają wpływ na ilość i jakość spożywanego jedzenia,
- jedzenie adekwatne do odczuwanego stanu emocjonalnego powoduje, że sama zmiana sposobu odżywiania pozostaje w zgodzie z odczuwanymi emocjami.
Wspomniany model pozwala wyjaśnić zmienność reakcji różnych osób w wyniku działania emocji [2, 11].
Pięciosegmentowy model wpływu emocji na jedzenie autorstwa Michaela Matcha został przedstawiony na rys. 2.
Rysunek 2. Pięciosegmentowy model wpływu emocji na jedzenie [11]
Ilość oraz rodzaj konsumowanego pokarmu w znaczny sposób oddziałują na funkcjonowanie emocjonalne, poznawcze i behawioralne człowieka, stąd podczas opracowywania działania w zakresie edukacji żywieniowej oraz prawidłowych nawyków i zachowań żywieniowych należy zwrócić szczególną uwagę na związek pomiędzy jedzeniem a identyfikowaniem, doświadczaniem i umiejętnością regulowania własnych emocji [2]. W pracy terapeutycznej ważne jest ustalenie, czy potrzeba jedzenia powodowana jest chęcią zaspokojenia głodu emocjonalnego, czy może wynika z konieczności zaspokojenia głodu fizycznego. W pracy z osobami jedzącymi emocjonalnie za element terapii poznawczo-behawioralnej uznaje się techniki reinterpretacji poznawczej. Racjonalną terapię zachowania można zastosować zarówno do pracy ze zdrowymi myślami i przekonaniami, jak i do korygowania zachowania po zaistnieniu określonego bodźca [12].
Bibliografia dostępna u autorki.
