259
Jednym ze sposobów rozumienia zaburzeń odżywiania jest rozpatrywanie ich w świetle psychologii uzależnień. Stanowisko to znajduje zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Mimo dyskusji, jakie wywołuje, z pewnością jednak wnosi istotny wkład w poszukiwanie złotego środka w rozumieniu zaburzeń odżywiania. Jedzenie, jako substancja, jest nieodzowne dla podtrzymania życia ludzkiego, jednakże sztywne, nawykowe wykorzystywanie go do gratyfikacji pozabiologicznych może skutkować rozmaitymi, zdrowotnymi konsekwencjami, takimi jak uzależnienia.
Często spożywanie pokarmów stanowi formę kompensacji tych potrzeb psychicznych i fizycznych, których jednostka nie jest w stanie zaspokoić w sposób jawny czy bardziej adekwatny, czyli zgodny z potrzebami i pragnieniami, a także sprzyjający zdrowiu [1]. Niewątpliwie jedzeniu, jako czynności, przypisuje się wiele znaczeń związanych z relacjami społecznymi, wspólnotowymi, rodzinnymi oraz intymnymi. „Jedzenie jest czymś więcej niż odżywianiem (…), jego wytwarzanie, przygotowywanie i konsumowanie stwarza rytuały i zachowania magiczne” [2]. Obrazy związane z jedzeniem zajmują coraz większą przestrzeń społeczną. Pożywienie pełni w naszym życiu wiele istotnych funkcji, wplecione jest w rytuały, zwyczaje i tradycje, celebrowanie wydarzeń oraz sposoby zaspokajania różnorodnych potrzeb. Służy podtrzymaniu więzi, daje poczucie bezpieczeństwa, miłości, troski, jest przyjemnością, pocieszeniem, gratyfikacją, definiuje tożsamość jednostki, a także podkreśla status społeczny i staje się sposobem na spędzanie czasu [3].
Zarówno ograniczenie jedzenia, jak i nadmierne jego spożywanie w konsekwencji prowadzić może do zaburzeń odżywiania oraz uzależnień. Większość osób mających problemy z nadmiernym spożywaniem pokarmów wpada w pułapkę jedzenia, nie po to, aby zaspokoić głód, ale by ukoić emocje oraz niezaspokojone potrzeby psychiczne [4]. Do biologicznego mechanizmu dochodzą też bodźce kulturowe, pełne sprzecznych sygnałów na temat jedzenia. Jedzenie bądź jego brak staje się źródłem cierpień, stresu i upokorzeń. Prowadzi to do braku możliwości poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją [5].
| Wskaźnik | Zaburzenie z napadami objadania się | Uzależnienie od pożywienia |
| przebieg | występują epizody zaburzonego zachowania | zaburzone zachowanie jest ciągłe (wynika z zaburzonego stanu umysłu) |
| głód | jedzenie następuje pomimo nieodczuwania subiektywnego głodu (chociaż jest obecna potrzeba jedzenia) | występuje dokuczliwy subiektywny głód określonego pożywienia |
| smak | pożywienie nie musi być smaczne ani odpowiednio skomponowane, ważne, aby było go dużo | pojawia się pragnienie określonego pożywienia, które jest oceniane jako wyjątkowo smaczne |
| przyjemność | pożywienie nie stanowi źródła przyjemności | określone pożywienie wywołuje stan przyjemności |
| funkcja jedzenia | funkcją czynności jedzenia jest redukcja napięcia psychicznego (wywołanego przez m.in. zakłócenia poznawcze związane z jedzeniem, zaaferowanie kształtem i masą ciała, powstrzymanie się od jedzenia) | pożywienie służy do wywołania satysfakcji hedonistycznej (przyjemnych odczuć psychofizjologicznych) |
| brak pożywienia | sytuacje, w których niemożliwe staje się nadmierne jedzenie, są odbierane pozytywnie (chronią przed dyskomfortem psychicznym po przejedzeniu się) | niemożność zaspokojenia potrzeby zjedzenia określonego pokarmu nasila niepokój i złość (może prowadzić do zachowań agresywnych) |
| inne aktywności | objadanie pojawia się w tzw. czasie wolnym (gdy nie ma bieżących zadań i relacji interpersonalnych) | zadania i relacje są zaniedbywane przez przymus objadania się |
| towarzystwo | nadmierne jedzenie następuje najczęściej w samotności | obecność innych osób nie ma większego znaczenia, chociaż towarzystwo może wyzwalać przejadanie się |
| świadomość | ma miejsce świadomość zbyt dużych porcji | uaktywniają się psychiczne mechanizmy obronne (np. zaprzeczanie, projekcja) skutkujące brakiem świadomości dotyczącej wielkości porcji |
| poczucie winy | występuje wstyd i cierpienie z powodu zaburzonego odżywiania się | aktywny jest system iluzji i zaprzeczeń, dlatego zaburzone odżywianie się nie ma zasadniczego wpływu na nastrój i samoocenę |
| zatroskanie wyglądem | jest podwyższone | brak |
| masa ciała | jest zawsze nadmierna | jest nadmierna lub w normie (np. gdy uzależnienie dotyczy jednego, konkretnego produktu) |
| typowe symptomy uzależnienia | brak | występuje zjawisko tolerancji, zespół abstynencyjny, poświęcanie określonej ilości czasu na aktywność związaną z jedzeniem oraz zaniedbywanie lub porzucanie innych aktywności na rzecz pożywienia |
Mechanizm powstawania wszelkich uzależnień, włącznie z czynnościowymi, jest generalnie podobny, a jego podłoże psychospołeczne i neurobiologiczne mają wiele cech wspólnych. Natomiast przyczyny uzależnień są bardzo różnorodne i złożone [7].
W ostatnich dwóch dekadach ogromną popularność zdobyło pojęcie uzależnienia od różnych aktywności i czynności, które bez większych przeszkód ugruntowało swoją pozycję, pretendując do uznania za jednostkę kliniczną i umieszczenia w systemach klasyfikacyjnych zaburzeń psychicznych.
Określenie „uzależnienie behawioralne” (niesubstancjonalne) wskazuje na taki stan, w którym osoba skarży się na brak możliwości, pomimo podejmowanych prób, zapanowania nad własnymi myślami (obsesja) i zachowaniami (kompulsja) oraz ich skontrolowania. Większość osób cierpi z powodu różnych problemów: ekonomicznych, interpersonalnych, zdrowotnych, wynikających z kompulsywnego powtarzania tych czynności, a także ma poczucie bezradności i bezsilności wobec problemu [1]. Przyjemność związana z wykonywaniem pewnych czynności oddziałuje na tzw. układ nagrody, a szczególnie podatni na uzależnienie od czynności są ludzie dotknięci zespołem niedoboru nagradzania. Cierpiący na to schorzenie nie odczuwają przyjemności w życiu, co w konsekwencji prowadzi do powtarzania zachowania dającego zadowolenie. Czynność uzależniająca u tych osób aktywuje neuroprzekaźniki o działaniu podobnym do opioidów. Te z kolei podwyższają poziom dopaminy i dają uczucie zadowolenia krótkotrwałego, ale na tyle silnego, że utrwala się tendencja do powtarzania tej czynności, co w efekcie może przerodzić się w nałóg.
Czy napadowe objadanie się może być postrzegane jako uzależnienie? Sugerują to powszechnie stosowane określenia, takie jak kompulsywne przejadanie się czy uzależnienie od jedzenia. Pogląd ten ma tak wielu zwolenników, że stanowi podstawę niektórych czołowych programów leczenia. Zgodnie z teorią, że napadowe objadanie się jest formą uzależnienia (tzw. model uzależnienia) – stanowi rezultat procesu fizjologicznego przypominającego ten, który odpowiada za alkoholizm. Nadużywanie określonych produktów spożywczych – podobnie jak w przypadku nadużywania substancji psychoaktywnych – związane jest m.in. z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nagrody i może doprowadzić do rozwoju uzależnienia. Poprzez analogię do uzależnienia od alkoholu coraz powszechniej używa się określenia „uzależnienie od pożywienia”. Odnosi się ono przede wszystkim do produktów wysokoprzetworzonych – zawierających cukier, sól, dodatki (głównie wzmacniacze smaku i zapachu) oraz produktów wysokotłuszczowych, zjadanych w dużo większej ilości, co prowadzi do braku kontroli i rozwoju choroby. Do diagnozy uzależnienia od pożywienia (FA) stosuje się coraz powszechniej Yale Food Addiction Scale (YFAS), która nie ma jak dotąd polskiej adaptacji [15, 16]. Pomiędzy zaburzeniem z napadami objadania się a uzależnieniem od pożywienia występują jednocześnie zasadnicze różnice [17–19].
