Uzależnienie od jedzenia i jego psychologiczne oraz neurobiologiczne mechanizmy
Często spożywanie pokarmów stanowi formę kompensacji tych potrzeb psychicznych i fizycznych, których jednostka nie jest w stanie zaspokoić w sposób jawny czy bardziej adekwatny, czyli zgodny z potrzebami i pragnieniami, a także sprzyjający zdrowiu [1]. Niewątpliwie jedzeniu, jako czynności, przypisuje się wiele znaczeń związanych z relacjami społecznymi, wspólnotowymi, rodzinnymi oraz intymnymi. „Jedzenie jest czymś więcej niż odżywianiem (…), jego wytwarzanie, przygotowywanie i konsumowanie stwarza rytuały i zachowania magiczne” [2]. Obrazy związane z jedzeniem zajmują coraz większą przestrzeń społeczną. Pożywienie pełni w naszym życiu wiele istotnych funkcji, wplecione jest w rytuały, zwyczaje i tradycje, celebrowanie wydarzeń oraz sposoby zaspokajania różnorodnych potrzeb. Służy podtrzymaniu więzi, daje poczucie bezpieczeństwa, miłości, troski, jest przyjemnością, pocieszeniem, gratyfikacją, definiuje tożsamość jednostki, a także podkreśla status społeczny i staje się sposobem na spędzanie czasu [3].
Zarówno ograniczenie jedzenia, jak i nadmierne jego spożywanie w konsekwencji prowadzić może do zaburzeń odżywiania oraz uzależnień. Większość osób mających problemy z nadmiernym spożywaniem pokarmów wpada w pułapkę jedzenia, nie po to, aby zaspokoić głód, ale by ukoić emocje oraz niezaspokojone potrzeby psychiczne [4]. Do biologicznego mechanizmu dochodzą też bodźce kulturowe, pełne sprzecznych sygnałów na temat jedzenia. Jedzenie bądź jego brak staje się źródłem cierpień, stresu i upokorzeń. Prowadzi to do braku możliwości poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją [5].
| Wskaźnik | Zaburzenie z napadami objadania się | Uzależnienie od pożywienia |
| przebieg | występują epizody zaburzonego zachowania | zaburzone zachowanie jest ciągłe (wynika z zaburzonego stanu umysłu) |
| głód | jedzenie następuje pomimo nieodczuwania subiektywnego głodu (chociaż jest obecna potrzeba jedzenia) | występuje dokuczliwy subiektywny głód określonego pożywienia |
| smak | pożywienie nie musi być smaczne ani odpowiednio skomponowane, ważne, aby było go dużo | pojawia się pragnienie określonego pożywienia, które jest oceniane jako wyjątkowo smaczne |
| przyjemność | pożywienie nie stanowi źródła przyjemności | określone pożywienie wywołuje stan przyjemności |
| funkcja jedzenia | funkcją czynności jedzenia jest redukcja napięcia psychicznego (wywołanego przez m.in. zakłócenia poznawcze związane z jedzeniem, zaaferowanie kształtem i masą ciała, powstrzymanie się od jedzenia) | pożywienie służy do wywołania satysfakcji hedonistycznej (przyjemnych odczuć psychofizjologicznych) |
| brak pożywienia | sytuacje, w których niemożliwe staje się nadmierne jedzenie, są odbierane pozytywnie (chronią przed dyskomfortem psychicznym po przejedzeniu się) | niemożność zaspokojenia potrzeby zjedzenia określonego pokarmu nasila niepokój i złość (może prowadzić do zachowań agresywnych) |
| inne aktywności | objadanie pojawia się w tzw. czasie wolnym (gdy nie ma bieżących zadań i relacji interpersonalnych) | zadania i relacje są zaniedbywane przez przymus objadania się |
| towarzystwo | nadmierne jedzenie następuje najczęściej w samotności | obecność innych osób nie ma większego znaczenia, chociaż towarzystwo może wyzwalać przejadanie się |
| świadomość | ma miejsce świadomość zbyt dużych porcji | uaktywniają się psychiczne mechanizmy obronne (np. zaprzeczanie, projekcja) skutkujące brakiem świadomości dotyczącej wielkości porcji |
| poczucie winy | występuje wstyd i cierpienie z powodu zaburzonego odżywiania się | aktywny jest system iluzji i zaprzeczeń, dlatego zaburzone odżywianie się nie ma zasadniczego wpływu na nastrój i samoocenę |
| zatroskanie wyglądem | jest podwyższone | brak |
| masa ciała | jest zawsze nadmierna | jest nadmierna lub w normie (np. gdy uzależnienie dotyczy jednego, konkretnego produktu) |
| typowe symptomy uzależnienia | brak | występuje zjawisko tolerancji, zespół abstynencyjny, poświęcanie określonej ilości czasu na aktywność związaną z jedzeniem oraz zaniedbywanie lub porzucanie innych aktywności na rzecz pożywienia |
POLECAMY
Mechanizm powstawania wszelkich uzależnień, włącznie z czynnościowymi, jest generalnie podobny, a jego podłoże psychospołeczne i neurobiologiczne mają wiele cech wspólnych. Natomiast przyczyny uzależnień są bardzo różnorodne i złożone [7].
W ostatnich dwóch dekadach ogromną popularność zdobyło pojęcie uzależnienia od różnych aktywności i czynności, które bez większych przeszkód ugruntowało swoją pozycję, pretendując do uznania za jednostkę kliniczną i umieszczenia w systemach klasyfikacyjnych zaburzeń psychicznych.
Określenie „uzależnienie behawioralne” (niesubstancjonalne) wskazuje na taki stan, w którym osoba skarży się na brak możliwości, pomimo podejmowanych prób, zapanowania nad własnymi myślami (obsesja) i zachowaniami (kompulsja) oraz ich skontrolowania. Większość osób cierpi z powodu różnych problemów: ekonomicznych, interpersonalnych, zdrowotnych, wynikających z kompulsywnego powtarzania tych czynności, a także ma poczucie bezradności i bezsilności wobec problemu [1]. Przyjemność związana z wykonywaniem pewnych czynności oddziałuje na tzw. układ nagrody, a szczególnie podatni na uzależnienie od czynności są ludzie dotknięci zespołem niedoboru nagradzania. Cierpiący na to schorzenie nie odczuwają przyjemności w życiu, co w konsekwencji prowadzi do powtarzania zachowania dającego zadowolenie. Czynność uzależniająca u tych osób aktywuje neuroprzekaźniki o działaniu podobnym do opioidów. Te z kolei podwyższają poziom dopaminy i dają uczucie zadowolenia krótkotrwałego, ale na tyle silnego, że utrwala się tendencja do powtarzania tej czynności, co w efekcie może przerodzić się w nałóg.
Napadowe objadanie się jako forma uzależnienia – podobieństwa i różnice
Czy napadowe objadanie się może być postrzegane jako uzależnienie? Sugerują to powszechnie stosowane określenia, takie jak kompulsywne przejadanie się czy uzależnienie od jedzenia. Pogląd ten ma tak wielu zwolenników, że stanowi podstawę niektórych czołowych programów leczenia. Zgodnie z teorią, że napadowe objadanie się jest formą uzależnienia (tzw. model uzależnienia) – stanowi rezultat procesu fizjologicznego przypominającego ten, który odpowiada za alkoholizm. Nadużywanie określonych produktów spożywczych – podobnie jak w przypadku nadużywania substancji psychoaktywnych – związane jest m.in. z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nagrody i może doprowadzić do rozwoju uzależnienia. Poprzez analogię do uzależnienia od alkoholu coraz powszechniej używa się określenia „uzależnienie od pożywienia”. Odnosi się ono przede wszystkim do produktów wysokoprzetworzonych – zawierających cukier, sól, dodatki (głównie wzmacniacze smaku i zapachu) oraz produktów wysokotłuszczowych, zjadanych w dużo większej ilości, co prowadzi do braku kontroli i rozwoju choroby. Do diagnozy uzależnienia od pożywienia (FA) stosuje się coraz powszechniej Yale Food Addiction Scale (YFAS), która nie ma jak dotąd polskiej adaptacji [15, 16]. Pomiędzy zaburzeniem z napadami objadania się a uzależnieniem od pożywienia występują jednocześnie zasadnicze różnice [17–19].
| A. Powtarzające się epizody niepohamowanego jedzenia. |
|
B. Współwystępowanie z powyższym przynajmniej trzech następujących
|
| C. Wyraźne cierpienie dotyczące niepohamowanego jedzenia. |
| D. Występowanie niepohamowanego jedzenia co najmniej raz w tygodniu przez trzy miesiące. |
| E. Brak powtarzających się czynności kompensacyjnych w związku z niepohamowanym jedzeniem. |
Pomiędzy napadowym objadaniem się a klasycznymi uzależnieniami, tj. alkoholizm czy narkomania, istnieją pewne podobieństwa, które sprawiają, iż wiele osób popiera model objadania się jako uzależnienie od jedzenia. Podobieństwa są jednak częściowe. Niektóre z nich mają znaczenie dla terapii w przypadku wykorzystania danego zachowania do uwolnienia napięcia. Jednak to, że coś jest podobne lub ma wspólne właściwości, nie oznacza, że jest takie samo [8].
Istnieją trzy główne, istotne różnice między napadowym objadaniem się a nadużywaniem środków odurzających:
- Napadowe objadanie się nie polega na spożywaniu określonych pokarmów (główną anomalią w odniesieniu do napadowego objadania się jest ilość spożywanych pokarmów, nie rodzaj pożywienia).
- Osoby, które napadowo się objadają, pragną uwolnić się od takiego zachowania (w przypadku osób nadużywających alkohol nie ma wewnętrznej determinacji, by unikać używki).
- Osoby, które się napadowo objadają, czują strach przed zaangażowaniem się w takie zachowanie (pragnienie ograniczenia jedzenia sprawia, że osoby, które mają problem z napadowym objadaniem się, zaczynają się objadać, a w przypadku osób uzależnionych od alkoholu powodem, dla którego sięgają po używki, nie jest to, że pragną ich uniknąć).
Jak widać, podstawę napadowego objadania się i nadużywania środków odurzających stanowią odrębne mechanizmy, które wskazują na dwa całkowicie odmienne sposoby leczenia. W przypadku większości problemów z napadowym objadaniem się terapia powinna być skoncentrowana na powściągnięciu samokontroli [8].
Według badań przeprowadzonych na uniwersytecie w Alabamie przez doktora Kesslera w mózgach osób nadmiernie objadających się dostrzeżono znaczące zmiany przypominające zmiany w mózgach osób uzależnionych od narkotyków. Są to trwałe zaburzenia w funkcjonowaniu układu dopaminergicznego opioidowego, które regulują odczuwanie przyjemności i kontrolę impulsów. Napadowe objadanie się nie jest zatem tylko nawykiem, który zwiększa liczbę kilogramów, ale poważną chorobą zwaną zespołem kompulsywnego objadania się (tzw. BED, czyli Binge Eating Disorder) [1].
Według klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV istotą tego zaburzenia jest utrata kontroli nad ilością spożywanych pokarmów oraz brak obecności zachowań kompensacyjnych, takich jak prowokowanie wymiotów czy przeczyszczanie się [14].
Chcesz wiedzieć więcej? Artykuł "Rola diety w obniżaniu stężenia bilirubiny" zawiera wartościowe informacje.
Specjaliści uważają tę chorobę za niezwykle złożoną, a część jej przyczyn upatrują w nieprawidłowym działaniu ośrodków głodu i sytości znajdujących się w podwzgórzu. U osób z kompulsywnym objadaniem się następuje nieprawidłowa interpretacja bodźców płynących z własnego ciała, a dokładnie – mylenie emocji z głodem. W wyniku tego każde napięcie emocjonalne, konflikt, nawet napięcie pozytywne, a także intensywne emocjonalnie wydarzenie staje się powodem sięgania po jedzenie [5]. Ponieważ chory nie dopuszcza do przeczyszczania się ani nie wykonuje ćwiczeń fizycznych, systematycznie przybiera na wadze i staje się otyły. Z tego względu BED jest najczęściej diagnozowane w populacji osób otyłych [11].
Lęk jako podłoże BED i rola psychoterapii w leczeniu zaburzeń odżywiania
Rozumienie BED, jako zachowania kompulsywnego, zakłada, że jego podłożem jest lęk. Objadanie się wynika w tym przypadku z odczuwanego lęku, ale jednocześnie przynosi wyraźną ulgę, subiektywnie go redukując. Bez zredukowania lęku, strachu czy niepokoju pacjent nie będzie zatem w stanie zrezygnować z czynności kompulsywnej, czyli w tym wypadku – objadania się. Jedną z metod leczenia zaburzeń lękowych jest psychoterapia, która może być stosowana na zasadach wyłączności lub wspomagająco przy farmakoterapii [12, 13]. Rosnące poczucie wpływu oraz znajomość i umiejętność stosowania metod redukujących napięcie psychofizyczne pomagają pacjentowi w osiągnięciu takiego etapu terapii, gdy pomimo odczuwanej potrzeby kompulsywnego jedzenia jest on w stanie wykonać tzw. czynność zastępczą. Dokonuje więc zmiany dotychczasowego nawyku i redukuje napięcie w sposób bardziej konstruktywny [10].
Zaburzenia odżywiania to z pewnością problem interdyscyplinarny, a czas trwania procesu leczenia jest sprawą indywidualną, zależną od szeregu czynników obiektywnych i subiektywnych. Uzależnienie od jedzenia i inne specyficzne zaburzenia odżywiania to obronne pseudorozwiązania innych problemów i dysfunkcji panujących w rodzinie. Jest to temat trudny, niemniej jednak zasługujący na uwagę i dyskrecję w postępowaniu terapeutycznym. Jedzenie może stać się przedmiotem uzależnienia nie tyle jako substancja (nie ma bowiem w jego przypadku mowy m.in. o zespole abstynencyjnym z jego fizjologicznymi skutkami), ile jako czynność – forma niekonstruktywnego zachowania o właściwościach kompensacyjnych, stanowiących istotne ogniwo w procesie radzenia sobie z afektywnym napięciem wywołanym doświadczeniem trudności [1]. Najważniejsza konkluzja daje nam możliwość skorzystania z badań i pomocy specjalistów.
Bibliografia:
- Cierpiałkowska L., Sęk H. (red.), Psychologia kliniczna, Wyd. PWN, Warszawa 2018, s. 385–391.
- Fernández-Armesto F., Wokół tysiąca stołów, czyli historia jedzenia, wyd. Twój Styl, 2003, s.15.
- Józefik B., Kultura. Ciało. (nie)jedzenie. Terapia. Perspektywa narracyjno-konstrukcjonistyczna w zaburzeniach odżywiania, wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014, s. 59–69.
- Monribot P., Jeść cierpienie stulecia. Biblioteka Psychoanalizy, wyd. Koło Warszawskie Psychoanalizy New Lacanian School, Warszawa 2017, Zeszyt 1, s. 27–46.
- Świat mózgu. Nauka. Medycyna. Rozwój osobisty. W pułapce apetytu, 2017, 1(10), s. 6–11.
