Jak stosować olej rzepakowy w diecie dziecka?

Tłuszcz zaliczamy do kluczowych składników odżywczych. Występuje on w różnych ilościach w większości rodzajów żywności. Produkty pochodzenia zwierzęcego są głównie źródłem kwasów tłuszczowych nasyconych, witaminy A i D, a także cholesterolu. Z kolei tłuszcze roślinne charakteryzuje obecność jednonienasyconych i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, fitosteroli oraz witaminy E [1]. Tłuszcz w organizmie dziecka spełnia wiele funkcji. Jest przede wszystkim źródłem energii, która zapewnia właściwy rozwój i prawidłowe działanie organizmu, ponieważ 1 g tłuszczu dostarcza 9 kcal [2]. Ma istotny wpływ na właściwy rozwój narządu wzroku, a także układu nerwowego. Ponadto jest również materiałem budulcowym błon komórkowych neuronów oraz fotoreceptorów siatkówki oka, stanowi energetyczny materiał zapasowy w postaci tkanki tłuszczowej podskórnej oraz trzewnej, jest źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych. Umożliwia również wchłanianie witamin niezbędnych do prawidłowego rozwoju dziecka, tj. A, D, E i K [3, 4]. 

Zapotrzebowanie na omawiany makroskładnik zależy od wielu czynników, do których należy wiek, płeć, rodzaj aktywności fizycznej czy stan fizjologiczny. Niewskazane jest ograniczanie tłuszczu w diecie niemowląt oraz małych dzieci. W przypadku niemowląt do 6. m.ż. za wzór przyjmuje się mleko kobiece, w którym tłuszcz stanowi około 50% składu [2]. 

U niemowląt pomiędzy 6. a 12. m.ż. zmniejsza się ilość tłuszczu do 40% całodziennego zapotrzebowania energetycznego, natomiast u dzieci pomiędzy 1. a 3. r.ż. do 35–40% [3]. Pokrycie powyższego zapotrzebowania pozwala organizmowi na intensywny wzrost. Należy pamiętać, że nie tylko ilość spożytego tłuszczu jest istotna, lecz również jego jakość. W diecie dziecka powinny znaleźć się zarówno tłuszcze zwierzęce, np. masło, jak i roślinne, tj. olej rzepakowy lub oliwa z oliwek. Szczególnie pożądane są te pochodzenia roślinnego, ponieważ stanowią źródło egzogennych, niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), czyli kwasu linolowego (n-6, LA) oraz kwasu alfa-linolenowego (n-3, ALA), których zalecany stosunek w diecie wynosi 2 : 1 [5]. Wymienione NNKT są prekursorami długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA), tj. kwasu eikozapantaenowego (EPA), dokozaheksaenowego (DHA) oraz arachidonowego (AA), a także prostaglandyn i innych hormonów tkankowych [3, 6]. Spożywanie DHA, EPA oraz AA przez dzieci, oprócz wymienionych wcześniej ważnych aspektów fizjologicznych, pomaga zapobiegać niedoborom kalorycznym, spowalnia opróżnianie żołądka i motorykę jelit, zapewniając uczucie sytości, a także oddziałuje na układ odpornościowy oraz wykazuje właściwości przeciwzapalne [7]. Zalecanym źródłem DHA i EPA są tłuste ryby morskie. Kwas arachidonowy z rodziny kwasów omega-6 jest dostarczany przez żółtko jaj, a także mięso. Natomiast źródłem kwasu alfa-linolenowego z rodziny omega-3 są zielone części roślin jadalnych, orzechy włoskie, a także olej lniany, sojowy czy rzepakowy [8, 9]. 

Zawartość kwasów omega-3 oraz omega-6 w przykładowych olejach, a także ich stosunek względem siebie zawiera tab. 1.

Tabela 1. Zawartość oraz stosunek WNKT w wybranych olejach [7]

Stosunek kwasów omega-6 do omega-3 w przypadku oleju rzepakowego wynosi około 2 : 1, więc jest niemal idealny z punktu widzenia zapotrzebowania żywieniowego. Od momentu wprowadzenia w rolnictwie odmian podwójnie ulepszonych olej rzepakowy jest wliczany do najcenniejszych tłuszczów jadalnych, ponieważ w jego składzie aż około 90% stanowią kwasy nienasycone o 18 atomach węgla, tj. oleinowy (C18:1), linolowy (C18:2) i linolenowy (C18:3) [10]. Aktualnie rzepak zajmuje (po soi) drugie miejsce na świecie w uprawie nasion oleistych. Natomiast pod względem ilości produkowanego oleju znajduje się na miejscu trzecim po oleju palmowym oraz sojowym [11]. Olej rzepakowy produkuje się poprzez wstępne wytłaczanie, ekstrahowanie, a także rafinowanie. Za lepszy jakościowo uważany jest olej pochodzący z tłoczenia, ponieważ zawiera mniejszą ilość zanieczyszczeń. Nazywany jest olejem z pierwszego tłoczenia. Olej produkowany z nasion podwójnie ulepszonych jest olejem uniwersalnym, odpowiednim do celów przemysłowych, a także spożywczych. Powodem uznawania oleju rzepakowego za najbardziej wartościowy olej roślinny w żywieniu człowieka jest fakt, że zawiera małe ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, natomiast większe polienowych kwasów tłuszczowych oraz wartościowych związków towarzyszących, tj. witaminy E oraz K, a także steroli roślinnych [12]. 

Stosowanie oleju rzepakowego przynosi wiele korzyści, m.in. działa korzystnie na profil lipidowy, obniżając stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL, bez oddziaływania na cholesterol frakcji HDL. Kwasy tłuszczowe zawarte w oleju rzepakowym działają profilaktycznie na choroby układu krążenia, w tym chorobę niedokrwienną serca, udar mózgu, nadciśnienie tętnicze, a także na niektóre nowotwory, tj. raka piersi, prostaty oraz jelita grubego. Kwasy omega-3 oraz omega-6 są kluczowym składnikiem pożywienia dla kobiet w ciąży, zwłaszcza w 3. trymestrze, gdy u płodu intensywnie rozwija się mózg, układ nerwowy oraz narząd wzroku, a także u małych dzieci. Wyżej wymienione cechy oleju rzepakowego sprawiają, że może być on uznawany za bardziej wartościowy niż inne oleje, tj. sezamowy, słonecznikowy, sojowy, krokoszowy, kukurydziany, z nasion dyni, z nasion winogron, arachidowy, które są źródłem zbyt dużej ilości kwasu linolowego [13]. 

Olej rzepakowy jest produkowany z uszlachetnionych odmian rzepaku o obniżonej zawartości kwasu erukowego i cechuje się składem porównywalnym z oliwą z oliwek, dlatego nazywany jest często „oliwą północy” [14]. Zalicza się do żywności funkcjonalnej ze względu na związki bioaktywne w swoim składzie. Do związków w oleju towarzyszących kwasom tłuszczowym należą tokoferole, związki fenolowe, karotenoidy oraz fosfolipidy [11]. Tokoferole należą do grupy związków nazywanych tokochromanolami. W oleju rzepakowym występują alfa-, beta-, gama-, delta-tokoferole, a ich zawartość waha się między 300 a 800 mg/kg [15]. Fitosterole należą do analogów cholesterolu, które syntezowane są tylko przez organizmy roślinne. Są one pożądane w diecie, ponieważ wpływają na zmniejszenie poziomu cholesterolu LDL. Olej rzepakowy stanowi jedno z najbogatszych źródeł tych związków [16]. 

Centrum Zdrowia Dziecka oraz Instytut Matki i Dziecka zalecają wprowadzenie oleju rzepakowego do diety niemowląt już na etapie jej rozszerzania w 6. m.ż. Kwasy omega-3 zawarte w oleju wpływają na lepszy rozwój intelektualny dzieci [11]. Najlepszym rozwiązaniem ze względu na wartość odżywczą oraz strawność oleju jest traktowanie go jako dodatek do gotowego dania dla dziecka. Można dodawać olej do kaszek, zup warzywnych oraz gotowanych warzyw. Tak podany tłuszcz wpłynie zarówno na poprawę smaku dania, jak i na lepsze przyswojenie witamin A, D, E oraz K [17]. Innym dobrym sposobem jest podanie tłuszczu na kanapce, w pesto, w budyniu lub – jeżeli dziecko jest chętne – to na łyżeczce. Ważne, aby pierwszym wyborem był olej, który nie ma intensywnego smaku ani zapachu, i tu również sprawdzi się olej rzepakowy. Dzieci w wieku 1–3 lat powinny otrzymać około 2 porcji, czyli 2 łyżeczek różnorodnych tłuszczów, również tych dostarczających nasyconych kwasów tłuszczowych. Natomiast u dzieci starszych zaleca się eliminowanie tłuszczu zwierzęcego na rzecz tłuszczu roślinnego [6, 18].

Sfinansowano z Funduszu Promocji Roślin Oleistych.

Bibliografia

1. Wolnicka K. Porównanie oleju rzepakowego z innymi olejami roślinnymi. [w:] Olej rzepakowy. Zbiór artykułów eksperckich. Warszawa, 2020.
2. Jarosz M., Rychlik E., Stoś K. i in. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. IŻŻ, Warszawa 2020.
3. Weker H., Barańska M. Żywienie niemowląt i małych dzieci. Zasady postępowania w żywieniu zbiorowym. Instytut Matki i Dziecka w Warszawie, Warszawa, 2014.
4. Taraszewska A. Olej rzepakowy w żywieniu dzieci. [w:] Olej rzepakowy. Zbiór artykułów eksperckich. Warszawa, 2020.
5. Simopoulos A.P. N-3 fatty acids and human health: defining strategies for public policy. Lipids., 2001, 36 Suppl, s. 83–89.
6. Gidding S.S., Dennison B.A., Birch L.L. et al. Dietary recommendations for children and adolescents: a guide for practitioners. Pediatrics, 2007, 117(2), s. 544–559.
7. Kościej A., Skotnicka-Graca U., Ozga I. Rola wybranych czynników żywieniowych w kształtowaniu odporności dzieci. Probi Hig Epidemiol., 2017, 98(2), s. 110–117.
8. Łoźna K., Kita A., Styczyńska M. i in. Skład kwasów tłuszczowych olejów zalecanych w profilaktycze chorób cywilizacyjnych. Probl. Hig. Epidemiol., 2012, 93, s. 871–875.
9. Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i in. Tabela składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, Warszawa, 2017.
10. Obiedzińska A., Waszkiewicz-Robak B. Oleje tłoczone na zimno jako żywność funkcjonalna. Żywn Nauka Technol Jakość, 2012, 1(80), s. 27–44.
11. Gugała M., Zarzecka K., Sikorska A. Prozdrowotne właściwości oleju rzepakowego. Postępy Fitoterapii, 2014, 2, s. 100–103.
12. Krzymański J. (red.) Olej rzepakowy – nowy surowiec, nowa prawda. Pol Stow Oleju, Warszawa, 2009.
13. Gawęcki J., Hryniewiecki L., Ziemlański S. Żywienie Człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wyd Nauk PWN, Warszawa, 2008.
14. Krygier K. Charakterystyka wybranych olejów tłoczonych na zimno. Żywn Nauka Technol Jakość, 2006, 2(47), s. 46–58.
15. Nogala-Kałucka M., Lamprat-Szczapa E., Korczak J i in. Badania efektywności przeciwutleniaczy oraz spadku zawartości tokoferoli w układach modelowych w testach utleniania tłuszczów. Rośliny oleiste – Oilseed Crops, 2004, 25(1), s. 251–62.
16. Rudzińska M., Muśnicki C., Wąsowicz E. Fitosterole i ich pochodne utlenione w nasionach rzepaku ozimego. Rośliny oleiste – Oliseed Crops, 2003, 24(1), s. 51–66.
17. Weker H. Żywienie dzieci w okresie poniemowlęcym. [w:] Żywienie dzieci w żłobkach. Praktyczne wprowadzenie aktualnych norm i zaleceń. Stowarzyszenie „Zdrowe Pokolenia”, Warszawa, 2018.
18. Szajewska H., Horvath A. (red.). Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017.