Eradykacja H. pylori – suplementacja i postępowanie żywieniowe

Gram-ujemna bakteria Helicobacter pylori to groźny patogenny drobnoustrój żyjący w organizmach ludzi od tysięcy lat, będący jednocześnie głównym czynnikiem prowadzącym do wrzodów żołądka, przewlekłego zapalenia żołądka, raka żołądka czy chłoniaka z tkanki limfoidalnej błony śluzowej (MALT) [1, 2]. W wyniku zakażenia może także dojść do rozwoju niedokrwistości z niedoboru żelaza, niedoborów witaminy B12 czy nawet alergii [1, 2]. Populacja Polski charakteryzuje się wysokim współczynnikiem zakażenia tą bakterią. Szczególnie narażone na zakażenie są małe dzieci. Badania potwierdzają obecność H. pylori u ponad 50% ludności świata [1, 2].
Bakteria H. pylori doskonale adaptuje się do warunków panujących w błonie śluzowej żołądka wskutek produkcji ureazy, która stanowi jej swoistą ochronę przed działaniem kwasu solnego i dzięki której może przetrwać w kwaśnym środowisku żołądka. Helicobacter pylori szybko reaguje na wszelkie zmiany, a tym samym stres środowiskowy, poprzez zmianę w transkrypcji określonych genów, a w dodatku ma zdolność wytwarzania toksyny, która doprowadza do niszczenia komórek nabłonka [1].
Pomimo wielokrotnie opracowywanych różnorodnych terapii mających na celu zahamowanie wzrostu bakterii lub jej eliminację klasyczne schematy polegające na zastosowaniu inhibitorów pompy protonowej (IPP), antybiotyków i/lub bizmutu czy fluorochinolu, ustalone podczas konsensusu Maastricht V/Florencja, nadal mają wysoki odsetek niepowodzeń eradykacji H. pylori. Jest to spowodowane coraz powszechniejszym wytwarzaniem przez tę bakterię oporności na wiele z podawanych dotychczas antybiotyków. W Polsce oporność bakterii na klarytromycynę, czyli podstawowy antybiotyk stosowany w pierwszym rzucie leczenia H. pylori, jest bardzo wysoka i wynosi ponad 20% [1, 15]. 
Z uwagi na potrzebę zapewnienia jak najlepszej skuteczności terapii coraz większą wagę przywiązuje się do pozafarmakologicznego wsparcia w eradykacji bakterii chorobotwórczej. Postępowanie terapeutyczne skupia się wokół postępowania żywieniowego, probiotykoterapii oraz ziołolecznictwa, a także suplementacji. Wiele metod pozwala zwiększyć efektywność tradycyjnego leczenia antybiotykami, a jednocześnie zapobiega skutkom ubocznym antybiotykoterapii [2, 3]. 

Postępowanie żywieniowe 

Obecnie nie są dostępne jednoznaczne wytyczne dotyczące postępowania żywieniowego w zakażeniu H. pylori. Zwraca się uwagę przede wszystkim na przestrzeganie zasad racjonalnego żywienia i lekkostrawność diety, jeśli występują nasilone objawy dyspeptyczne (niestrawność). Warto ograniczać produkty, które nasilają dolegliwości takie jak ból w górnej części brzucha, uczucie pełności i ciężkości po jedzeniu oraz nudności i włączać jak najwięcej produktów o działaniu bakteriobójczym opisanych w dalszej części artykułu, np. czosnek, miód, imbir, a także ograniczać nawyki, które mogą wspierać rozwój bakterii i nasilać proces chorobotwórczy, czyli powinno się np. znacznie ograniczyć ilość soli w diecie poprzez unikanie dosalania potraw oraz rezygnację z gotowej żywności o wysokim stopniu przetworzenia [14].
W diecie osób zakażonych H. pylori szczególną uwagę poświęca się m.in. warzywom krzyżowym oraz kapustnym, takim jak brukselka, kapusta, brokuły, kalafior, kapusta włoska, rzepa, kapusta chińska oraz kalarepa. Zawarte w nich związki (tzw. glukozynolany, które przekształcają się w izotiocyjaniany) stanowią silny czynnik bakteriostatyczny, a kontakt z jednym z nich, sulforafanem, jest bakteriobójczy zarówno dla pozakomórkowych, jak i wewnątrzkomórkowych form bakterii H. pylori [2]. W badaniu Yanaka i wsp. zaobserwowano, że podawanie 70 g kiełków brokułów dziennie przez 8 tygodni pacjentom ze zdiagnozowanym zakażeniem H. pylori doprowadziło do zmniejszenia nasilenia kolonizacji tą bakterią. Co więcej, terapia ta była dobrze tolerowana przez uczestników badania i nie odnotowano żadnych działań niepożądanych [5].
Dodatkowym cennym elementem terapii H. pylori jest czosnek, a dokładnie zawarta w nim allicyna. Wyciągi z tej rośliny wykazują działanie przeciwbakteryjne m.in. wobec H. pylori – mają znaczenie przy hamowaniu jej rozwoju, ponieważ hamują aktywność ureazy w żołądku. Sugeruje się, że związki czosnku wykazują tak silną aktywność przeciwko bakterii, że mogą być szeroko wykorzystywane we wspieraniu jej eradykacji [2]. 
Kolejnym wartościowym surowcem roślinnym są owoce żurawiny amerykańskiej, które ze względu m.in. na zawarte w nich polifenole, mogą zmniejszać procesy zapalne spowodowane kolonizacją bakterii, a także hamować przyczepność H. pylori do śluzówki żołądka [2]. To samo dotyczy wielu innych owoców jagodowych i ich ekstraktów, którym przypisuje się właściwości bakteriostatyczne. Przykładowo ekstrakt z borówki wysokiej wykazuje aktywność in vitro zmniejszającą adhezję H. pylori do śluzu, erytrocytów i hodowli komórek nabłonka żołądka. W swoim badaniu Chatterjee i wsp. udowodnili, że wyciągi z malin, truskawek, jeżyn i borówek wykazują silne działanie bakteriostatyczne wobec szczepów H. pylori opornych na klarytromycynę [3].
Miód to następny produkt o wysokiej aktywności przeciwbakteryjnej. W zakażeniu bakterią H. pylori w szczególności zaleca się stosowanie miodu dębowego oraz miodu manuka, gdyż hamują one aktywność bakteryjnej ureazy. W badaniu oceniającym nawyki żywieniowe 150 pacjentów z dyspepsją spożycie miodu przynajmniej raz w tygodniu wiązało się z istotnie mniejszą częstością występowania zakażenia H. pylori [3].
Czarnuszka siewna także wykazuje aktywność in vitro przeciw H. pylori – jest inhibitorem ureazy oraz ma właściwości przeciwzapalne [9].
Napoje, które warto włączyć do diety podczas eradykacji 
H. pylori, to:

• zielona herbata – zawiera katechiny, które wykazują aktywność przeciwbakteryjną względem H. pylori; udowodniono, że powstrzymuje rozwój zakażenia tą bakterią [10],
• herbata rooibos – dzięki zawartości związków aktywnych hamuje rozwój bakterii [11],
• czystek wawrzynolistny – wykazuje działanie przeciwwrzodowe oraz jest skuteczny w niwelowaniu objawów bólowych jamy brzusznej. Przypuszcza się, że wyizolowanie z czystka konkretnego flawonoidu o aktywności przeciwbakteryjnej może w przyszłości znaleźć zastosowanie w terapii zakażeń bakterią H. pylori [12].

Ziołolecznictwo

Ziołolecznictwo uznawane jest za istotny czynnik wspomagający leczenie farmakologiczne zakażeń H. pylori. Niektórzy stosują je jako podstawową metodę leczenia, choć wiele badań wskazuje na to, że takie alternatywne terapie nie są w stanie zapewnić trwałej eradykacji H. pylori, a jedynie zmniejszyć kolonizację bakteryjną, stopień zapalenia żołądka oraz stopień zaniku błony śluzowej [2, 3]. 
W wyciągach roślinnych znajdują się liczne aktywne metabolity wtórne, które wykazują udokumentowaną badaniami aktywność przeciwdrobnoustrojową. Jedną z roślin powszechnie uznawaną za środek wspierający eradykację H. pylori jest korzeń lukrecji, od lat stosowany jako lek przeciwwrzodowy. Zawarte w nim flawonoidy wykazują aktywność przeciw H. pylori. Szczególnie istotnym związkiem korzenia lukrecji jest kwas glicyretynowy, który wykazuje wyjątkową skuteczność wobec szczepów opornych na leczenie klarytromycyną [2]. 
Według badań lukrecja może być bezpieczną alternatywą dla pacjentów, u których przeciwwskazane jest przyjmowanie bizmutu, gdyż wykazuje taką samą skuteczność terapii [13].
Ekstrakt z imbiru spełnia funkcje ochronne wobec błony śluzowej żołądka, zmniejszając stany zapalne i wzmacniając działanie antybiotykoterapii [11]. Badania wskazują, że ma on zdolność hamowania wzrostu H. pylori oraz wykazuje działanie chemoprewencyjne [16].
W projekcie badawczym „Opracowanie suplementu diety wspomagającego leczenie objawowych zakażeń bakterią Helicobacter pylori” współfinansowanym ze środków Unii Europejskiej oceniono pewne ekstrakty roślinne i wyodrębniono te, które odznaczały się najsilniejszym działaniem przeciwdrobnoustrojowym wobec H. pylori. Były to: ekstrakt z rumianku pospolitego, ekstrakt z owoców żurawiny wielkoowocowej, ekstrakt z lebiodki (oregano) oraz ekstrakt z liści tymianku pospolitego, który to wykazywał najwyższy potencjał immunomodulujący. Inne badania wskazywały natomiast, iż to ekstrakt z liści oregano najsilniej hamował wzrost bakterii H. pylori, potwierdzały bakteriobójcze właściwości ekstraktu z tymianku, przeciwzapalne działanie owoców żurawiny amerykańskiej oraz jej zdolność do przeciwdziałania adhezji H. pylori do śluzówki żołądka człowieka oraz do eliminacji tej bakterii [20].
Obecnie składnikami diety stosowanymi we wspomaganiu leczenia zakażenia H. pylori, które posiadają największe dowody na poparcie ich skuteczności są: kiełki brokułów, sok żurawinowy, olejki eteryczne wielu przypraw (np. goździków i czarnej porzeczki), niektóre preparaty probiotyczne [7], a także kurkuma, winogrona, ekstrakt ze skórki owoców granata, mangostan, oregano, ogórecznik, cynamon, szałwia, gałka muszkatołowa, estragon, ekstrakt z pietruszki, kapsaicyna oraz piperyna [9].

Probiotykoterapia

Skutecznym elementem eradykacji bakterii jest także probiotykoterapia. Raport z Konsensusu Maastricht V/Florence z 2016 r. wskazuje, iż zarówno probiotykoterapia, jak i prebiotyki są obiecującym elementem terapii H. pylori zmniejszającym skutki uboczne jej eradykacji [18]. Podejrzewa się, że poprzez konkurencję z drobnoustrojami chorobotwórczymi poszczególne szczepy bakteryjne mogą przyczyniać się do zwiększenia skuteczności terapii. Wytwarzają bowiem takie substancje, jak nadtlenek wodoru, kwas mlekowy czy bakteriocyny, które działają przeciwbakteryjnie, a poprzez obniżanie pH środowiska, mogą hamować rozwój patogenów. Korzystny wpływ probiotykoterapii uzyskano w przypadku szczepów Lactobacillus i Bifidobacterium. Jednym z najlepiej opisanych probiotyków jest Lactobacillus johnsonni (LA1), który wykazuje silne działanie przeciwbakteryjne wobec H. pylori [2]. 
Niemniej inne szczepy z gatunku Lactobacillus, takie jak Lactobacillus reuteri DSM 17938, Bifidobacterium animalis subsp. lactis (DSM 15954) czy Lactobacillus rhamnosus GG, również są wsparciem w terapii, ponieważ zmniejszają skutki uboczne związane z antybiotykoterapią, w szczególności epizody biegunki u pacjentów [8]. Natomiast szczepy Lactobacillus casei Shirota, Bifidobacterium animalis subsp. lactis BB-12, Lactobacillus acidophilus LA-5, Bacillus hsubtilis, Streptococcus faecalis zwiększają eradykację H. pylori [2, 18]. 
Badania wskazują również na wysoką skuteczność zastosowania drożdżaków Saccharomyces boulardii jako wsparcia farmakologicznej eradykacji bakterii. Nie tylko zwiększają one skuteczność leczenia, ale również znacząco zmniejszają częstotliwość i nasilenie skutków ubocznych w obrębie żołądka oraz jelit [6]. 

Suplementacja

Laktoferyna to białko wykazujące silne właściwości przeciwbakteryjne, m.in. utrudnia ono bakteriom możliwość adhezji na powierzchni komórek gospodarza. W badaniu Wang i wsp. na modelu zwierzęcym zaobserwowano, że jej zastosowanie znacząco zmniejszało kolonizację H. pylori oraz nasilenie zapalenia żołądka. Z kolei w metaanalizie randomizowanych badań prospektywnych oceniających wpływ dodatku laktoferyny do standardowych schematów eradykacji udowodniono, że białko to istotnie zwiększało wskaźnik efektywnych terapii leczniczych, a jednocześnie zmniejszało nasilenie działań niepożądanych [3, 4, 19].
Witamina C i witamina E, silne antyoksydanty zastosowane jako wsparcie leczenia H. pylori, podawane wraz ze standardowym farmakologicznym leczeniem w badaniu Sezikli i wsp., doprowadziły do wzrostu odsetka skutecznych eradykacji bakterii. Uznaje się, że dodatek tychże witamin może zwiększać efektywność antybiotykoterapii poprzez redukcję stresu oksydacyjnego w błonie śluzowej żołądka i wzmocnienie układu odpornościowego [17].

Bibliografia

1. Fedorowicz S.A., Radzikowska K.J., Mende K. i wsp. Helicobacter pylori – dotychczasowa terapia i leczenie współczesne. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 2020, 1, 49–55.
2. Tomas M., Pietrzak W., Nowak R. Substancje pochodzenia naturalnego w walce z zakażeniami. Postępy Fitoterapii, 2012, 1, 22–27.
3. Hołubiuk Ł., Imiela J. Diet and Helicobacter pylori infection. Gastroenterology Review, 2016, 11 (3), 150–154. 
4. Wang X., Hirmo S., Willen R. i wsp. Inhibition of Helicobacter pylori infection by bovine milk glycoconjugates in a BAlb/cA mouse model. Journal of Medical Microbiology, 2001, 50, 430–5.
5. Yanaka A., Fahey J.W., Fukumoto A. i wsp. Dietary sulforaphane-rich broccoli sprouts reduce colonization and attenuate gastritis in Helicobacter pylori-infected mice and humans. Cancer Prevention Research (Phila) 2009, 2, 353–60.
6. Szajewska H., Horvath A., Piwowarczyk A. Meta-analysis: the effects of Saccharomyces boulardii supplementation on Helicobacter pylori eradication rates and side effects during treatment. Alimentary Pharmacology & Therapeutics 2010, 32, 1069–79.
7. Fahey J.W., Stephenson K.K., Wallace A.J. Dietary amelioration of Helicobacter infection. Nutrition Research, 2015, 35(6), 461–473.
8. Homan M., Orel R. Are probiotics useful in Helicobacter pylori eradication? World Journal of Gastroenterology 2015, 21(37), 10644–10653
9. Bednarski J. [red]. Nauki Przyrodnicze i Medyczne: Najnowsze doniesienia dotyczące nauk medycznych i biotechnologicznych. Lublin 2018, s. 50–68.
10. Ayala G., Escobedo-Hinojosa W.l., de la Cruz-Herrera C.F. i wsp. Exploring alternative treatments for Helicobacter pylori infection. World Journal of Gastroenterology, 2014, 20(6), 1450–1469.
11. Takeuchi H., Trang V.T., Morimoto N. i wsp. Natural products and food components with anti- Helicobacter pylori activities. World Journal of Gastroenterology, 2014m, 20(27), 8971–8978.
12. Ustün O., Ozçelik B., Akyön Y. i wsp. Flavonoids with anti-Helicobacter pylori activity from Cistus laurifolius leaves. Journal of Ethnopharmacology 2006, 108(3), 457–461.
13. Ali M., Ghorbanali R., Abass K. i wsp. Effect of licorice versus bismuth on eradication of Helicobacter pylori in patients with peptic ulcer disease. Pharmacognosy Research 2014, 6(4), 341–344.
14. Rowicka G., Czajka M. Znaczenie diety w profilaktyce i leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Medycyna Rodzinna, 2011, 1, 15–18.
15. Bartnik W., Celińska-Cedro D., Dzieniszewski J. Wytyczne Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące diagnostyki i leczenia zakażenia Helicobacter pylori. Gastroenterologia Kliniczna 2014, 6(2), 41–49.
16. Mahady G.B., Pendland S.L., Yun G.S. i wsp. Ginger (Zingiber officinale Roscoe) and the gingerols inhibit the growth of Cag A+ strains of Helicobacter pylori. Anticancer Research, 2003, 23(5A), 3699–3702.
17. Sezikli M., Çetinkaya Z.A., Güzelbulut F. i wsp. Supplementing vitamins C and E to standard triple therapy for the eradication of Helicobacter pylori. Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics, 2012, 37(3), 282–285.
18. World Gastroenterology Organisation Global Guidelines Probiotics and prebiotics, February 2017, 12–17.
19. Sachdeva A., Nagpal J. Meta-analysis: efficacy of bovine lactoferrin in Helicobacter pylori eradication. Alimentary Pharmacology & Therapeutics, 2009, 29, 720–30.

R e k l a m a