Dolegliwości związane z przewodem pokarmowym, żołądkiem czy jelitami dotyczą wielu sportowców i mogą być przyczyną ograniczenia ich aktywności fizycznej [1, 2]. Mechanizm powstawania zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego nie jest do końca poznany. Wśród przyczyn wymienia się związane z dużym wysiłkiem, przemijające niedotlenienie jelit, w konsekwencji prowadzące do tzw. nadwrażliwości trzewnej [3]. Badania z ostatnich lat, m.in. dzięki wykorzystaniu technik biologii molekularnej, wskazują na istotną rolę mikroflory przewodu pokarmowego i bariery jelitowej w powstawaniu zaburzeń jelitowych związanych z wysiłkiem fizycznym [4, 5]. Dieta bogata w białko oraz często stosowane przez sportowców leki, takie jak antybiotyki, niesteroidowe leki przeciwzapalne czy hamujące wydzielanie kwasu solnego w żołądku, mogą nasilać zaburzenia mikroflory jelitowej i zwiększać ryzyko wystąpienia działań niepożądanych [6, 7, 8]. Modulacja mikroflory jelitowej za pomocą bakterii probiotycznych czy prebiotyków u osób aktywnych fizycznie pozwala korygować dysbiozę [5, 9]. Probiotyki znajdują się już na listach rekomendowanych suplementów diety przez narodowe towarzystwa sportowe, oraz są szczególnie polecane sportowcom, gdyż podczas wysiłku wykazują działanie wspomagające [10, 11]. Rekomendacje towarzystw są wydawane na podstawie dostępnych badań klinicznych. Stosowanie probiotyków związane jest ze zmniejszeniem ryzyka wystąpienia powikłań ze strony przewodu pokarmowego [12]. Postępowanie takie otwiera nowe możliwości profilaktyki i terapii zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego u sportowców i osób aktywnych fizycznie.
POLECAMY
Przewód pokarmowy, mikroflora jelitowa i przekraczanie granic w sporcie
Wysiłek fizyczny poprawia pracę układu nerwowego, równowagę hormonów krążących we krwi oraz stan ukrwienia błony śluzowej i mięśniowej żołądka i jelit. Umiarkowany wysiłek fizyczny korzystnie wpływa na stopień przepuszczalności jelitowej, stopień wchłaniania substancji odżywczych, gospodarkę wodno-elektrolitową oraz procesy wydalania toksycznych produktów przemiany materii. Z drugiej strony im bardziej intensywny trening, krótsze przerwy na odpoczynek i większy stres, tym większe ryzyko wystąpienia zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego. W Szczecinie, 5 marca 2016 r., odbył się I Kongres Probiotyczny, w trakcie którego omówiono m.in. znaczenie mikroflory jelitowej u osób uprawiających sport amatorsko i wyczynowo, głównie w aspekcie zaburzeń ze strony układu pokarmowego. Zainteresowanie tym problemem pojawiło się już wcześniej i było tematem rozmów z wieloma sportowcami, osobami uprawiającymi sport amatorsko, ich trenerami personalnymi i dietetykami. Dyskusje na ten temat z lekarzami z Centralnego Ośrodka Medycyny Sportowej (COMS) zaowocowały organizacją w 2014 r., przez Komisję Medyczną Polskiego Komitetu Olimpijskiego (PKOL), pierwszej w Polsce konferencji pt. „Mikroflora jelitowa a przekraczanie granic w sporcie”. W trakcie tego spotkania, w którym udział wzięli czołowi przedstawiciele świata nauki, medycyny i sportu, zwrócono szczególną uwagę na towarzyszące wysiłkowi fizycznemu dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, ograniczenia z nimi związane, głównie w aspekcie ograniczenia sukcesów sportowych, spowolnienia procesów regeneracji oraz rezygnacji z kontynuowania aktywności fizycznej czy nawet kariery sportowej. W trakcie obu konferencji zwrócono uwagę, że modulacja mikroflory jelitowej za pomocą m.in. probiotyków u sportowców stwarza nowe możliwości zapobiegania i terapii zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego, pozwala zoptymalizować trening fizyczny i uniknąć nieprzyjemnych powikłań ze strony przewodu pokarmowego. Temat ten był także przedmiotem dyskusji, która ukazała się w książce znanego lekkoatlety, maratończyka Jerzego Skarżyńskiego pt. „Biegiem przez życie”, na której fragmenty powołano się również w tym artykule [13]. Komisja Medyczna PKOL przygotowała także raport dotyczący medycznego ryzyka związanego z podróżą i pobytem Polskiej Reprezentacji Olimpijskiej w Rio de Janeiro, który uwzględnia m.in. ocenę ryzyka wystąpienia dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego i rekomendacje dotyczące profilaktyki i łagodzenia tych zaburzeń [14].
Wysiłek fizyczny a dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego
Zaburzenia pracy jelit mogą prowadzić do występowania mniej lub bardziej nasilonych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Regularna i umiarkowana aktywność fizyczna prowadzi do zmniejszenia ryzyka wystąpienia chorób przewlekłych (np. kamicy pęcherzyka żółciowego, choroby uchyłkowej czy raka jelita grubego). Z drugiej strony im bardziej intensywny trening, tym większe ryzyko wystąpienia zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego. Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego sportowców występują stosunkowo często. Na podstawie danych literaturowych uważa się, że ok. 70% sportowców zgłasza działania niepożądane związane z przewodem pokarmowym [15]. Szczególnie narażeni są sportowcy uprawiający takie dyscypliny sportu, jak biegi, jazda
na rowerze oraz kajakarstwo i wioślarstwo. Ponadto objawy ze strony przewodu pokarmowego mogą częściej pojawiać się u osób uprawiających wiele dyscyplin sportowych (biatlon, triatlon). Ból lub dyskomfort brzucha najczęściej pojawiają się w trakcie wysiłku lub w krótkim czasie po jego zakończeniu i na tego typu objawy uskarża się ponad połowa uczestników biegów długodystansowych. Intensywny trening fizyczny poprzedzający zawody sportowe szczególnie predysponuje do występowania dolegliwości. Kobiety aktywne fizycznie i osoby w młodszym wieku częściej zgłaszają skargi na dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Posiłek spożywany bezpośrednio przed treningiem lub tuż po jego zakończeniu zwiększa istotnie ryzyko wystąpienia bólu brzucha. Poza tym wśród innych czynników związanych z wystąpieniem działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego należą odwodnienie (czyli brak odpowiedniego nawodnienia) i przyjmowanie leków przeciwbólowych, najczęściej z grupy niesteroidowych leków przeciwbólowych – NLPZ. Przyjmowanie leków przeciwbólowych naraża sportowców na dodatkowe kontuzje i urazy oraz powoduje, że okres regeneracji mięśni wydłuża się. To z kolei zwiększa ryzyko kolejnych kontuzji, które mogą być przyczyną rezygnacji z uprawiania sportu. Wśród innych objawów niepożądanych należy wymienić biegunkę, zgagę, odbijania, nudności oraz wymioty. Na rycinie 1 podsumowano różne dolegliwości
ze strony przewodu pokarmowego w zależności od natężenia wysiłku fizycznego.
Przyczyny występowania dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u sportowców
Mechanizm powstawania wymienionych powyżej zaburzeń nie jest do końca poznany. Długotrwały bądź intensywny wysiłek fizyczny powoduje fizjologiczne „przemieszczenie” krwi z przewodu pokarmowego do mięśni i serca. Podczas wysiłku krew zaopatruje właśnie te tkanki, które pracują najwięcej w czasie wysiłku. Niestety w wyniku tego procesu może dochodzić i często dochodzi do niedokrwienia przewodu pokarmowego. Niedokrwienie to nie jest niebezpieczne dla zdrowia, stanowi jednak dodatkowe obciążenie dla organizmu i może się wiązać z występowaniem rozmaitych objawów ze strony przewodu pokarmowego, takich jak nudności, odbijanie, niestrawność, kurczowe bóle brzucha i jelit, wymioty oraz biegunki [6]. W wyjątkowych sytuacjach może pojawić się krwawienie z przewodu pokarmowego. Dolegliwości najczęściej ustępują po kilkunastu minutach czy kilku godzinach. Utrzymywanie się ich przez kilkanaście godzin czy dni wymaga konsultacji z lekarzem.
Wystąpienie objawów utrudniających bądź wręcz uniemożliwiających zrealizowanie planu treningowego i/lub udziału w zawodach sportowych jest poprzedzane zmniejszeniem funkcji ochronnej tzw. bariery jelitowej. Niedokrwienie przewodu pokarmowego, zaburzenie mikroflory jelitowej i osłabienie bariery jelitowej sprzyjają zakażeniom oraz wchłanianiu
do krwi i tkanek patogenów, toksyn znajdujących się w przewodzie pokarmowym
i wystąpieniu zjawiska zwanego metaboliczną endotoksemią [5].
Znaczenie mikroflory jelitowej
Mikroflora odpowiada za fermentację niestrawionych resztek pokarmowych w jelitach,
jest źródłem wielu hormonów (np. serotoniny czy dopaminy), reguluje pracę przewodu pokarmowego, nerwowego i immunologicznego. Bakterie w przewodzie pokarmowym mogą także w różny sposób reagować na nasze „własne” hormony stresu (np. adrenalinę). Niektóre mikroorganizmy w przewodzie pokarmowym pod wpływem wydzielanej przez nadnercza adrenaliny mogą przejawiać niekorzystny wpływ na nasze zdrowie. Mikroflora jelitowa odgrywa ważną rolę w utrzymaniu prawidłowej bariery jelitowej [5, 16, 17]. Zaburzenia bariery jelitowej są m.in. powiązane z nieprawidłową pracą przewodu pokarmowego. Okazuje się, że bakterie jelitowe – poprzez wpływ na stan bariery jelitowej – pośrednio mogą regulować także pracę bariery krew – mózg. Stąd dyzbioza może inicjować, lub co najmniej towarzyszyć, przewlekłym dolegliwościom bólowym głowy, migrenom czy stanom obniżonego nastroju.
Czym jest bariera jelitowa i w jaki sposób można ją uszkodzić
Bariera jelitowa stanowi wysoce selektywną ochronę organizmu człowieka przed światem zewnętrznym. Jej główną rolą jest z jednej strony odpowiednia selekcja i wchłanianie korzystnych dla zdrowia składników odżywczych oraz eliminacja potencjalnie szkodliwych
substancji. Inną bardzo ważną funkcją bariery jelitowej jest udział w regulowaniu pracy układu immunologicznego. Intensywny wysiłek fizyczny może prowadzić do zaburzeń mikroflory jelitowej i upośledzenia pracy bariery jelitowej. Do innych czynników uszkadzających barierę i mikroflorę jelitową należą dieta bogata w tłuszcze zwierzęce i cukry proste, silny lub przewlekły stres, leki (antybiotyki, leki przeciwbólowe – niesteroidowe leki przeciwzapalne, inhibitory pompy protonowej, preparaty żelaza) oraz zakażenia przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. Czynniki te przedstawiono na rycinie 2.
Na te czynniki najczęściej narażeni są sportowcy. Jednym z pierwszych objawów osłabienia bariery jelitowej są nawracające zakażenia górnych dróg oddechowych i reakcje alergiczne, które wynikają z zaburzenia pracy układu immunologicznego i zaburzenia niedawno opisanej osi jelito – płuca czy jelito – mózg.
Probiotyki w sporcie – doping skuteczny i przede wszystkim bezpieczny
Stosowanie probiotyków jest związane ze zmniejszeniem częstości, czasu trwania zakażeń górnych dróg oddechowych oraz występowaniem objawów o mniejszym nasileniu. Przyjmowanie probiotyków związane jest ze zmniejszeniem wytwarzania wolnych rodników
i łagodzeniem dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego [18]. Intensywny wysiłek fizyczny związany jest z dużym zapotrzebowaniem na energię i różne składniki odżywcze [19].
W warunkach dużych i długich obciążeń fizycznych może być wskazana suplementacja różnymi odżywkami. Spełniając żądania sportowców, Australijski Instytut Sportu, na podstawie wnikliwej analizy badań naukowych, opracował program suplementacji osób uprawiających sport wyczynowo, w którym wydzielono cztery grupy suplementów: 1) grupa A, w której znajdują się odżywki i substancje szczególnie polecane sportowcom,
gdyż podczas wysiłku wykazują działanie wspomagające, 2) grupa B, do której należą suplementy polecane sportowcom, jednak wymagają one dalszych badań, gdyż dotychczasowe wyniki nie dostarczają wystarczających dowodów na ich skuteczność, 3) grupa C, do której należą suplementy, co do których istnieją poważne przesłanki naukowe, że ich przyjmowanie nie przynosi sportowcom korzyści, 4) grupa D, czyli suplementy niewskazane czy wręcz zabronione. Probiotyki znajdują się w grupie A i są szczególnie polecane sportowcom. Skuteczność probiotyków potwierdzona jest badaniami naukowymi i opiniami ekspertów [10]. Suplementy, rekomendowane sportowcom i należące do grupy A przedstawiono na rycinie 3.
Przyjmowanie probiotyków w okresie wzmożonego wysiłku fizycznego jest zalecane, pytanie jednak – w jakiej formie? Wiele popularnych i ogólnie dostępnych produktów mlecznych (m.in. jogurty) w celu modulacji mikroflory jelitowej ma ograniczone znaczenie. Decyduje o tym często krótki termin przydatności do spożycia oraz konieczność przechowywania w lodówce. Producenci rzadko podają całkowitą liczbę kolonii bakteryjnych (colony forming units – CFU) zawartych w opakowaniu i nazwę zawartych w nim szczepów [20]. Tłuszcze oraz cukry zawarte w mleku i jogurtach mogą nasilać fermentację jelitową i sprzyjać występowaniu dolegliwości żołądkowych czy jelitowych. Podobnie zawarte w mleku kazeina i laktoza mogą wywoływać wzdęcia i inne niepożądane objawy ze strony przewodu pokarmowego. Probiotyki są dostępne w postaci kapsułek, kropli, proszku czy saszetek i stanowią optymalną formę dostępnych w aptekach suplementów zawierających dobroczynne bakterie. Dobór odpowiedniego probiotyku może mieć kluczowe znaczenie, ze względu na szczególną troskę o zdrowie sportowca. Poza tym pochodzące od nieznanego producenta suplementy mogą zawierać niedozwolone w sporcie substancje i stosowanie ich niesie ze sobą ryzyko dyskwalifikacji. Probiotyki rekomendowane w proflatyce i leczeniu zespołu jelita nadwrażliwego przedstawiono w tabeli 1 [12].
Bibliografia:
1. Riddoch C., Trinick T. Gastrointestinal disturbances in marathon runners. Br J Sports Med 1988; 22 (2), 71–4.
2. Peters H.P., Bos M., Seebregts L. i wsp. Gastrointestinal symptoms in long-distance runners, cyclists, and triathletes: prevalence, medication, and etiology. Am J Gastroenterol 1999; 94, 1570–1581.
3. Svendsen I.S., Taylor I.M., Tønnessen E. i wsp. .Training-related and competition-related risk factors for respiratory tract and gastrointestinal infections in elite cross-country skiers.
Br J Sports Med. 2016 Mar 3.
4. O’Sullivan O. et al. Exercise and the microbiota. Gut Microbes 2015; 6, 131–136.
5. Lamprecht M., Frauwallner A. Exercise, intestinal barrier dysfunction andprobiotic supplementation. Med Sport Sci; 2012; 59, 47–56.
6. Marlicz W. Wysiłek fizyczny a mikroflora przewodu pokarmowego – znaczenie probiotyków w diecie sportowców. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2014, tom 5, nr 3, 129–140.
7. Marlicz W., Loniewski I., Grimes D.S. I wsp. Nonsteroidal anti-inflammatory drugs, proton pump inhibitors, and gastrointestinal injury: contrasting interactions in the stomach and small intestine. MayoClin Proc. 2014; 89(12),1699–709.
8. Marlicz W., Zawada I., Starzyńska T. Irritable bowel syndrome – irritable bowel or irritable mind? Pol MerkurLekarski. 2012; 32(187), 64–9.
9. Marlicz W., Loniewski I. The effect of exercise and diet on gut microbial diversity.
Gut. 2015 Mar; 64(3), 519–20.
10. Australian Sports Commision: www. ausport.gov.au.
11. Komisja do zwalczania dopingu w sporcie: antydoping.pl/pl/informacje_dla_sportowcow/suplementy_diety_odzywki.
12. Marlicz W., Starzyńska T., Marlicz K. Pacjent z zespołem jelita nadwrażliwego w praktyce lekarza gastroenterologa. Gastroenterologia Polska 2013; 20(2), 61–68.
13. Skarżyński J. Biegiem przez życie. 2015–2016. Wydanie V i VI, Wydawnictwo Mega Sport.
14. Raport ekspertów – ryzyko zdrowotne związane z podróżą i pobytem polskiej reprezentacji olimpijskiej w Rio de Janeiro w 2016 roku: //zdrowerio.com/zdrowerio/files/Raport_ekspertow_Rio_2016.pdf.
15. Peters H.P., De Vries W.R., Vanberge-Henegouwen G.P. i wsp. Potential benefits and hazards of physical activity and exercise on the gastrointestinal tract. Gut. 2001 Mar; 48(3), 435–9.
16. Spadoni I., Zagato E., Bertocchi A. A gut-vascular barrier controls the systemic dissemination of bacteria. Science. 2015; 13, 350(6262), 830–4.
17. Marlicz W., Loniewski I., Koulaouzidis A. Re: Gut vascular barier and chronic disease. Science eLetter: //science.sciencemag.org/content/350/6262/830.e-letters.
18. Pyne D.B., West N.P. i wsp. Probiotics supplementation for athletes – clinical and physiological effects. Eur J Sport Sci 2015; 15, 63–72.
19. Clarke S.F. Exercise and associated dietary extremes impact on gutmicrobial diversity. 2014; Gut 63, 1913–1920.
20. Marlicz W. Nie tylko antybiotykoterapia – potencjalne wskazania do stosowania probiotyków. Zakażenia 3/2013.
