Żywność funkcjonalna to żywność, która zawiera składniki biologicznie czynne oraz posiada udowodniony korzystny wpływ na poszczególne funkcje organizmu. Szczegółowo opisuje to definicja stworzona przez organizację Functional Food Science in Europe (FUFOSE):
- „żywność może być uznana za funkcjonalną, jeśli udowodniono jej korzystny wpływ na jedną lub kilka funkcji organizmu ponad efekt odżywczy, a jej działanie prozdrowotne powinno być udokumentowane badaniami naukowymi” [1]. Inne terminy określające żywność funkcjonalną to: żywność projektowana, wzbogacona, medyczna, prozdrowotna, wspomagająca działanie organizmu.
- Ten rodzaj żywności musi posiadać cechy żywności konwencjonalnej (nie mogą to być suplementy diety,
- np. w postaci tabletek lub kapsułek) i wykazywać działanie korzystne na organizm jako składowa prawidłowej diety [2].
Ponadto żywność funkcjonalna może występować w postaci żywności wzbogaconej w konkretne składniki bioaktywne, które stymulują pożądany przebieg przemian metabolicznych oraz w składniki, które blokują lub redukują substancje niepożądane i/lub poprawiają dostępność składników odżywczych dla organizmu [3, 10].
Podział żywności funkcjonalnej przedstawiono na rysunku 1.
POLECAMY
W całej Unii Europejskiej od 1999 roku obowiązuje definicja żywności funkcjonalnej, która została określona przez FUFOSE [2].
Niestety, w Polsce nadal nie ma określonych zasad produkcji i dystrybucji żywności funkcjonalnej z powodu braku jednolitych zapisów prawnych. Istnieje tylko jeden wymóg, który musi spełniać ten rodzaj żywności, a mianowicie jego wprowadzenie musi być zgodne z zachowaniem bezpieczeństwa żywności. Poniżej przedstawiono najważniejsze polskie ustawy i rozporządzenia, które mogą dotyczyć również żywności funkcjonalnej [3]:
- ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2010 r. Nr 136, poz. 914 z późn. zm.);
- rozporządzenie (WE) nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności (Dz. U. L 404 z 30.12.2006 r., s. 9);
- rozporządzenie (WE) nr 1925/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie dodawania do żywności witamin i składników mineralnych oraz niektórych innych substancji (Dz. U. L 404 z 30.12.2006 r., s. 26);
- rozporządzenie (WE) 1924/206 Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych.
Istnieje wiele klasyfikacji żywności funkcjonalnej. Omawianą żywność można podzielić zarówno ze względu na specyficzny skład tego typu produktów, czyli na: wzbogaconą, niskoenergetyczną, wysokobłonnikową, probiotyczną, niskosodową i niskocholesterolową czy energetyzującą, ale również ze względu na rodzaj zaspokajanych potrzeb żywieniowych [3, 4, 5].
Podział ze względu na oddziaływanie na organizm przedstawiono w tabeli 1. Wyróżnia się również podział omawianej żywności w odniesieniu do zawartości składników prozdrowotnych w poszczególnych produktach. Podział ten przedstawiono na rysunku 1 [4, 5]. Żywność funkcjonalną można również sklasyfikować ze względu na to, kto jest jej konsumentem, czyli na: dzieci, niemowlęta, kobiety w ciąży, sportowcy, osoby starsze.
| zmniejszająca zachorowania na choroby cywilizacyjne i metaboliczne, np. cukrzycę, nadciśnienie tętnicze |
| zmniejszająca ryzyko zachorowania na inne choroby wynikające z niedoboru danych składników odżywczych, np. osteomalację, niedobór żelaza |
| wpływająca na stan psychiki i równowagę psychiczną |
| regulująca układ pokarmowy |
| wspomagająca funkcjonowanie osób zmagających się z przewlekłym stresem |
Żywność funkcjonalną często określa się mianem nutraceutyków. Pojęcie to nie jest zgodne z zasadami oraz z definicją tego rodzaju żywności, gdyż nutraceutyk to każdy produkt, który znajduje się pomiędzy żywnością a farmaceutykiem, nie jest on lekiem, lecz jest podawany doustnie. Skojarzenie nutraceutyków z żywnością funkcjonalną może wynikać z tego, iż substancje biologicznie czynne są zawarte zarówno w żywności, jak i w suplementach diety [6, 7].
O prozdrowotnym działaniu żywności funkcjonalnej decyduje nie tylko obecność składnika bioaktywnego, ale również jego ilość, która może oddziaływać na organizm człowieka [4]. W tabeli 2 przedstawione zostały podstawowe rodzaje składników, które posiadają działanie prozdrowotne. W badaniach AbuMweis S.S. i wsp. [11] zwrócono uwagę, iż skuteczność oraz dostępność składnika bioaktywnego zależy również od produktu, w którym jest zawarty. Wykazano, iż fitosterole zawarte w produktach bogatych w tłuszcze (np. jogurty, mleko itp.) mają większy wpływ na obniżenie stężenia cholesterolu LDL niż znajdujące się np. w czekoladzie, ciastkach czy batonach.
| Składniki | Przykłady | Oddziaływanie na organizm | Przykłady produktów spożywczych |
| Błonnik pokarmowy | pektyny, beta-glukany, lignany | zapobieganie zaparciom, obniżanie stężenia cholesterolu we krwi, przeciwdziałanie otyłości, rakowi jelita grubego | produkty pełnoziarniste, owoce i warzywa, płatki zbożowe |
| Probiotyki | Lactobacillus acidophilus, L.plantarum | wpływ na układ odpornościowy, zapobieganie zaparciom, dobre funkcjonowanie mikrobioty | produkty fermentowane: zsiadłe mleko, kefiry, kiszonki |
| Prebiotyki | oligosacharydy, inulina | wspomaganie rozwoju mikrobioty, zapobieganie zaparciom | cykoria, topinambur, karczochy, żyto |
| Poliole | sorbitol, ksylitol, erytrytol | zmniejszenie stężenia glukozy we krwi | zamienniki cukru |
| Wielonienasycone kwasy tłuszczowe | kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3 (EPA i DHA) |
przeciwdziałanie chorobom układu krążenia, nowotworom, wspomaga pracę mózgu | ryby morskie |
| Aminokwasy, białka i peptydy | hydrolizaty białkowe, izolaty białka, tauryna | poprawa i utrzymanie prawidłowej budowy tkanek, poprawa wchłaniania innych składników, regulacja metabolizmu | mięso, odżywki białkowe, mięczaki |
| Witaminy | D, z grupy B, C, A, E | usuwanie wolnych rodników, poprawa funkcjonowania układu odpornościowego | owoce, warzywa, nasiona roślin strączkowych, podroby |
| Cholina i lecytyna | sojowa, rzepakowa | poprawa pracy układu nerwowego | soja, jaja, orzeszki ziemne, kiełki pszenicy |
| Mikroskładniki | żelazo, wapń, magnez, sód, jod | prawidłowa mineralizacja kości, stymulacja układu odpornościowego | przetwory mleczne, podroby, mięso, sól |
Na rynku polskim można zaobserwować coraz większe zainteresowanie żywnością prozdrowotną. Konsumenci polscy coraz częściej czytają skład kupowanych produktów na etykietach oraz sprawdzają ewentualny wpływ różnych składników zawartych w produktach na zdrowie. Ewidentnie wzrasta świadomość wpływu diety i zachowań żywieniowych na stan zdrowia oraz jej działanie profilaktyczne i zabezpieczające przed zachorowaniem na choroby cywilizacyjne. Brak wystarczającej wiedzy dotyczącej rodzajów żywności funkcjonalnej oraz jej potencjalnego zastosowania sprawia, że konsumenci często nie kupują tych produktów zgodnie z przeznaczeniem prozdrowotnym. Mogą być oni również wprowadzani w błąd przez nieuczciwych producentów, którzy opisują dany rezultat prozdrowotny bez wzbogacenia produktu o składniki bioaktywne. Wysoka cena, brak odpowiedniej ilości żywności funkcjonalnej na półkach sklepowych czy reklamy tych produktów może wpłynąć na zagubienie konsumentów oraz sprzedaż tej żywności na rynku polskim [12]. W sklepach można spotkać wiele produktów, które są żywnością funkcjonalną. Na rysunku 2 przedstawiono produkty będące żywnością funkcjonalną często spotykane w sklepie.
W 2021 roku w ramach pracy w kole naukowym „Młodych dietetyków” w Wyższej Szkole Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi przeprowadzono drogą internetową badanie ankietowe dotyczące wiedzy populacji na temat żywności funkcjonalnej. Celem była ocena wiedzy konsumentów na temat żywności funkcjonalnej oraz zbadanie, czy konsumenci spożywają tego typu żywność, znają poszczególne jej typy oraz konkretne produkty. W badaniu udział wzięło 70 osób (75% kobiety, 25% mężczyźni) w wieku od 18. roku życia. Na podstawie badań wyciągnięto kilka wniosków:
- ankietowani posiadają podstawową wiedzę z zakresu żywności funkcjonalnej i jej prozdrowotnego działania, a ponad połowa przyznała, że spożywa taką żywność;
- respondenci często nie potrafili prawidłowo wskazać produktów uważanych za żywność funkcjonalną oraz prawidłowo określić ich oddziaływanie na organizm;
- głównym źródłem pozyskiwania informacji na ten temat był internet oraz szkoła/uczelnia;
- spośród wymienionych składników bioaktywnych największa liczba ankietowanych znała kwasy tłuszczowe omega-3 (92,9%), błonnik pokarmowy (85,7%), probiotyki (78,6%), natomiast najmniejsza liczba badanych wskazała na betaglukany (37,1%) oraz polifenole (37,1%);
- badania wskazują na konieczność dalszej edukacji na temat żywności funkcjonalnej;
- istnieje potrzeba wprowadzania nowego asortymentu z produktami żywności funkcjonalnej i prezentowanie ich w sposób pokazujący właściwości prozdrowotne.
Podsumowując, pojęcie żywności funkcjonalnej jest bardzo szerokie. Podział tej żywności jest zróżnicowany. Elementem determinującym żywność jako funkcjonalną jest obecność składnika bioaktywnego. W Polsce najpopularniejsze grupy produktów zaliczane do tej żywności to: produkty błonnikowe, probiotyczne oraz wszelkiego rodzaju produkty wzbogacone.
Konkluzje
- Pojęcie żywności funkcjonalnej jest bardzo szerokie i można ją poddać klasyfikacji w zależności od składu, zaspokajania potrzeb żywieniowych oraz grupy docelowej konsumentów.
- Istotne jest, aby wprowadzić ujednolicone regulacje prawne dotyczące produkcji, handlu i reklamy żywności funkcjonalnej.
- Istnieje potrzeba edukacji społeczeństwa w zakresie pojęcia żywności funkcjonalnej, jej rodzajów oraz przeznaczenia prozdrowotnego.
- Żywność funkcjonalna może być istotnym elementem w walce z chorobami cywilizacyjnym oraz skutkami obecnej pandemii.
Analiza oczekiwań konsumentów w stosunku do żywności oraz zdrowia wskazuje, że istnieje potrzeba rozwoju produkcji żywności funkcjonalnej. Co prawda obecnie obserwuje się wzrost liczby produktów zaliczanych do żywności funkcjonalnej, jednak tempo i ilość ich produkcji jest mało dynamiczna. W Polsce utrudnieniem w rozwoju rynku żywności funkcjonalnej może być również brak jednolitej regulacji prawnej [17, 18].
Niezwykle istotne jest, że coraz więcej konsumentów chce czerpać z żywności nie tylko korzyści fizjologiczne, ale również prozdrowotne. Korzyści, które mogą wynikać ze spożycia żywności funkcjonalnej to: zwiększenie wydolności fizycznej, poprawa samopoczucia fizycznego oraz psychicznego, zapobieganie chorobom cywilizacyjnym, poprawa odporności oraz działania jelit [4, 16]. Uwzględniając wzrost zainteresowania i świadomości konsumentów w zakresie wpływu diety na zdrowie, żywność funkcjonalna wymaga dalszych badań rynkowych oraz zmian prawnych. Szczególnie w okresie pandemii oraz przy obecnym wzroście występowania chorób cywilizacyjnych może stanowić ona jeden z istotnych elementów działań prozdrowotnych i profilaktycznych.
Bibliografia
- Kubiński T. Żywność funkcjonalna. Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, Życie weterynaryjne, 2010.
- Korbutowicz T. Żywność funkcjonalna na rynku światowym. Uniwersytet Wrocławski 2018.
- Grochowicz J., Fabisiak A. Żywność funkcjonalna – aspekty prawne i znaczenie wybranych składników bioaktywnych. ZNUV 2018.
- Kudełka W., Łobaza D. Charakterystyka żywności funkcjonalnej. Zeszyty Naukowe/Akademia Ekonomiczna w Krakowie nr 743, 2007.
- Kozłowska H., Troszyńska A. Rola naturalnych substancji nieodżywczych pochodzenia roślinnego jako składników żywności funkcjonalnej, Żywność, Nauka, Technologia, Jakość, 1999.
- Olędzka R. Nutraceutyki, żywność funkcjonalna – rola i bezpieczeństwo stosowania. Bromatologia, chemia i toksykologia, 2007.
- Marinangeli C.P., Jones P. Functional food ingredients as adjunctive therapies to pharmacotherapy for treating disorders of metabolic syndrome. Ann. Med., 2010.
Pozostałe pozycje dostępne u autorki.
