Jako pierwszy w medycynie stres zdefiniował Hans Hugon Selye- specjalista
z dziedzin endokrynologii i fizjologii człowieka. Selye poświęcił wiele lat swojej pracy naukowej temu zagadnieniu. Traktował on stres jako złożone zjawisko zmian fizjologicznych zachodzących w żywym organizmie. Zauważył on, że to nie tylko same czynniki zewnętrze możemy nazywać stresem. Powyższe zmiany wpływając na homeostazę, zaburzają wiele mechanizmów życiowych. Selye jako pierwszy z naukowców odkrył, że istnieją powiązania miedzy szeregiem chorób somatycznych, a nieumiejętnym radzeniem sobie w sytuacjach stresujących. Dziś stres w medycynie definiowany jest jako złożoność bodźców i reakcji, który prowadzi do pobudzenia psychologicznego i fizjologicznego organizmu [1].Stres można także definiować w zależności od punktu widzenia na 3 sposoby:
-jako bodziec, który może wywołać u nas napięcie i silne emocje
POLECAMY
-jako reakcję, która jest psychologiczną lub fizjologiczną odpowiedzią organizmu
-jako proces lub transakcje, traktujący stres jako relację organizmu z jego otoczeniem.W tym wypadku pojęcie to zmienia punkt lokalizacji stresu i neguje jego istnienie
w jednostce lub w otoczeniu, daje nam też do zrozumienia, że człowiek ma moc sprawczą i może także oddziaływać na stres [2].
Sposób widzenia i definiowania stresu jako procesu to koncepcja transakcyjna Lazarusa, która wyróżnia także fazy, zachodzące w procesie stresu. Pierwszą fazą jest ocena poznawcza na którą składają się: ocena pierwotna bodźca i wtórna. Ocena pierwotna polega na rozpoznaniu potencjalnego bodźca stresogennego jako krzywda lub strata, a także jako zagrożenie lub wyzwanie. Ocena wtórna polega na analizie możliwości radzenia sobie z sytuacją stresującą [3]. Ocena ta jest bardzo ważna, ponieważ daje nam informację, czy jesteśmy w stanie skonfrontować swoje możliwości z bodźcem stresującym. Pozwala ona także zapamiętać schematy rozwiązań, które nasz organizm może wykorzystać w przyszłości w przypadku powielenia się sytuacji.
Jan Strelau- polski psycholog, także zajmował się badaniami nad stresem, definiował to zjawisko jako stan, w którym człowiek czuje silne emocje, które są negatywnymi odczuciami takimi, jak lęk, strach, bezsilność, złość, agresja. Powodują one powstawanie stresu w organizmie, gdy człowiek nie jest w stanie sam ich opanować. Wskutek tego zachodzą liczne zmiany biochemiczne oraz fizjologiczne, które zaburzają homeostazę i wyprowadzają człowieka z psychicznej i fizycznej równowagi [4]. Trzeba zauważyć, że emocje, które odczuwamy jako istoty rozumne są bardzo różne. Istnieje cała gama negatywnych uczuć, które mogą być dla nas źródłem stresu.
Samo pojęcie stresu jest także interdyscyplinarne, niezależnie od jego definicji, każdy człowiek może w inny sposób reagować w sytuacjach stresujących. Istnieją różne modele reakcji na stres:
- distres: o takiej reakcji mówimy, gdy stres oddziałuje negatywnie na człowieka, gdy organizm traktuje sytuację stresującą jako zagrożenie, gdy stresor utrudnia racjonalne myślenie, działanie,
- eustres: powstaje, gdy stres działa konstruktywnie na daną osobę, pobudza
i motywuje ją do działania, jest bodźcem pozytywnym [1,5].
Bodziec, który przyczynia się do powstania stresu nazywany jest stresorem.
W psychologii wyróżnia się różne typu stresorów. Ogólnie stresory można podzielić na: drobne codzienne utrapienia, poważne wyzwania i zagrożenia oraz dramatyczne wydarzenia. Powyższy podział jest zależny od siły działającego bodźca oraz od tolerancji człowieka na zagrożenia. Bodźce te mogą pochodzić z różnych miejsc. Zarówno najbliższe środowisko może być źródłem negatywnych stresorów tak jak: dom rodzinny, miejsce naszej pracy czy nauki. Wtedy na te bodźce jesteśmy narażeni często i mogą być one źródłem krzywdzącego, długotrwałego stresu.
Od naszych indywidualnych cech i zdolności przystosowawczych zależy jak poradzimy sobie w sytuacjach stresujących. Normaa S. Endler i James D.A. Parker opracowali i zdefiniowali sposoby radzenia sobie ze stresem i stworzyli kwestionariusz The Coping Inventory for StressfulSituations (CISS). Zawiera on 48 pytań opisujących różne sytuacje stresujące. Zadaniem badanego jest określenie jak zazwyczaj sobie radzi w danej sytuacji. Dzięki temu można wyróżnić trzy podstawowe style radzenia sobie ze stresem: skoncentrowany na zadaniu, na emocjach i na unikaniu. Styl skoncentrowany na zadaniu polega na aktywnym rozwiązywaniu problemów, poprzez planowanie działań i rozwiązań [6].
Wykorzystanie tego kwestionariusza może być bardzo pomocne w pracy z pacjentem w gabinecie dietetycznym, może okazać się, że pacjent w skutek nieprawidłowej reakcji na stres spożywa nadmierne porcje posiłku, lub reaguje na stres poborem pokarmów.
Piśmiennictwo:
1. Huber L. Style adaptacyjne do sytuacji stresowych w różnych grupach wiekowych, a choroby cywilizacyjne XXI wieku. Probl. Hig. Epidemiol. 2010, 91 (2): 268- 275.
2. Heszen I, Sęk H. Psychologia zdrowia. Warszawa: PWN; 2007.
3. Sieński M, Zając A. Stres a nawyki żywieniowe w populacji studentów. Pielęg. Pol. 2011; 4: 246- 253.
4. Strelau J, Doliński D. Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2008.
5. Chodkiewicz J. Psychologia zdrowia. Wybrane zagadnienia. Łódź: Wyd Wyższej Szkoły Humanistyczno- Ekonomicznej w Łodzi; 2005.
6. Strelau J, Jaworowska A, Wrześniewski K, Szczepaniak P. Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; 2005.
