Suplementacja i fitoterapia wspierająca odporność

Odpowiednio zaplanowana suplementacja i fitoterapia mogą wspierać funkcje układu immunologicznego dzięki regulacji syntezy reaktywnych form tlenu i cząsteczek przeciwdrobnoustrojowych, działaniu antyoksydacyjnemu czy stymulacji aktywności komórek układu immunologicznego i ich zdolności do fagocytozy drobnoustrojów [1–5]. Suplementacja w celu wsparcia odporności jest chętnie stosowana przez Polaków. W badaniu pilotażowym, w którym brały udział 243 osoby, 41% uczestników przyznało, że stosuje suplementy diety mające na celu wsparcie odporności organizmu. Wyniki badania wskazują również, że niemal połowa badanych osób (47%) stosuje te dodatki do diety przez cały rok. Z kolei 31% uczestników decyduje się na ich stosowanie wyłącznie w okresie zimowym, a 21% preferuje zażywanie suplementów jesienią. 29% osób stosowało witaminę C jako wsparcie odporności, a 25% wybierało kompleksy multiwitaminowe. Badane osoby rzadziej sięgały po cynk i selen (3% osób) i po preparaty zawierające jeżówkę (2,5%). 
Główne motywy, dla których uczestnicy decydowali się na stosowanie suplementów wzmacniających odporność, to przede wszystkim chęć wsparcia funkcjonowania układu immunologicznego, co podkreśliło 66% z nich. Ponadto 21% osób miało na celu redukcję liczby przypadków zachorowań, a 11% stosowało suplementy w celu przyspieszenia procesu powrotu do zdrowia [6]. 
Jak widać suplementacja i fitoterapia, to nie tylko skuteczne, ale również chętnie wybierane rozwiązanie wspierające poprawę odporności organizmu, więc warto się przyjrzeć strategiom skutecznym według doniesień naukowych.

Witamina C

Witamina C wykazuje silne właściwości antyoksydacyjne i może wspomagać aktywację procesów niezbędnych dla odpowiedzi immunologicznej na poziomie komórkowym, np. fagocytozy. Ponadto witamina C ma istotny udział w regulacji produkcji reaktywnych form tlenu, które są wykorzystywane przez organizm do zwalczania infekcji. Dzięki tym właściwościom, witamina ta stanowi ważny element w poprawie odporności i łagodzeniu objawów infekcji [7, 8].
Wyniki badań sugerują, że niedobór witaminy C może przyczyniać się do częstszych przypadków przeziębień oraz zapalenia płuc [1]. Z tego powodu stosowanie suplementów witaminy C, szczególnie w okresach, kiedy ryzyko infekcji jest wyższe, jak jesień i zima, może przynieść korzyści pacjentom [1, 7]. 
Podawanie codziennej dawki 200 mg witaminy C przez okres 4 tygodni osobom starszym, które ukończyły 65. rok życia i borykały się z przewlekłymi problemami związanymi z układem oddechowym, przyniosło znaczącą poprawę w zakresie redukcji objawów infekcji w porównaniu z pacjentami przyjmującymi placebo. Mimo infekcji o ostrym przebiegu, pacjenci w grupie badanej osiągnęli również wzrost stężenia witaminy C w surowicy krwi w wyniku suplementacji [9]. 

Witamina D

Witamina D jest kluczowa dla prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego. Pełni funkcję w proliferacji i różnicowaniu komórek układu odpornościowego [10] oraz stymuluje syntezę cząsteczek przeciwdrobnoustrojowych, takich jak katelicydyny i defensyny, które mogą działać blokująco na proces replikacji wirusów. Dzięki temu witamina D zmniejsza ryzyko rozwoju infekcji, a także może wspomagać proces leczenia, gdy już dojdzie do infekcji [11]. Suplementacja witaminą D może zmniejszać ryzyko wystąpienia infekcji w obrębie układu oddechowego [2], w tym infekcji koronawirusem, np. SARS-CoV-2 [12, 13]. 
W metaanalizie, w której przeanalizowano dane pochodzące od w sumie 11 321 pacjentów w różnym wieku (0–95 lat), wywnioskowano, że suplementacja witaminy D w formie cholekalcyferolu zmniejsza ryzyko rozwoju infekcji układu oddechowego u każdej z badanych grup wiekowych. 
Co ciekawe, opisane działanie ochronne było silniejsze u osób z wyjściowym poziomem 25-hydroksywitaminy D (25 OHD) < 25 nmol/l niż u osób z wyjściowym poziomem 25 OHD ≥ 25 nmol/l [2].

Tabela 1. Terminologia zakresów stężeń 25 OH witaminy D w surowicy krwi

Źródło: na podstawie [15].

W Szwajcarii przeprowadzono badanie, które wykazało istotne różnice w poziomie witaminy D w organizmie między osobami zakażonymi wirusem SARS-CoV-2 a tymi, u których nie stwierdzono tej infekcji. U pacjentów zakażonych występowało znacznie niższe stężenie witaminy D, średnia wartość wynosiła 11,1 ng/ml. W porównaniu, osoby niezakażone charakteryzowały się ponad dwukrotnie wyższym poziomem tej witaminy, osiągając medianę 24,6 ng/ml [13]. Opisane w badaniu średnie poziomy 25 OHD w surowicy krwi pacjentów odpowiadały niedoborowi tej witaminy u osób z infekcją wirusową oraz poziomowi suboptymalnemu u osób zdrowych (tabela 1), co wskazuje, że niedobór witaminy D może sprzyjać infekcjom koronawirusem, np. SARS-CoV-2.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że regularne przyjmowanie witaminy D może być kluczowym elementem w utrzymaniu zdrowia układu oddechowego dzięki zmniejszonemu ryzyku infekcji [12, 14]. W randomizowanym, podwójnie zaślepionym badaniu, w którym brało udział 140 dorosłych pacjentów ze zdiagnozowanymi obniżonymi poziomami przeciwciał (klasy IgA lub IgG) oraz częstymi zachorowaniami na bakteryjne infekcje dróg oddechowych (więcej niż 4 infekcje rocznie), sprawdzono wpływ suplementacji witaminy D na ryzyko infekcji układu oddechowego. Uczestnicy otrzymywali 4000 IU witaminy D w formie cholekalcyferolu lub placebo przez rok. Wyniki badania wykazały, że pacjenci w grupie przyjmującej witaminę D3 zdecydowanie rzadziej doświadczali infekcji dróg oddechowych niż osoby w grupie placebo [14]. Wskazuje to, że przyjmowanie witaminy D może być pomocne w zakresie wsparcia odporności pacjentów z częstymi infekcjami dróg oddechowych.
W celu uzyskania opisanych korzyści zaleca się utrzymanie witaminy D w surowicy krwi na poziomie 40–60 ng/ml (100–150 nmol/l) [12]. Wynika z tego, że poziom ten powinien być o co najmniej 9 jednostek wyższy niż najniższy zalecany (> 30 ng/ml) (tabela 1). Z kolei najbardziej wyraźne efekty suplementacji witaminy D3 zauważają pacjenci z niedoborami tej witaminy [2].

Żelazo

Żelazo pełni kluczową funkcję w transporcie tlenu, ponieważ jest składnikiem hemoglobiny. Wchodzi również w skład mioglobiny, co umożliwia krótkotrwałe przechowywanie zapasu tlenu w organizmie. W funkcjonowaniu układu immunologicznego żelazo odgrywa rolę w tworzenia rodników przeciwdrobnoustrojowych [16, 17] oraz jest niezbędne do profileracji limfocytów i ich prawidłowej aktywacji [18].
Niedobory żelaza mogą prowadzić do niedokrwistości. Pacjenci zauważają wtedy bladość błon śluzowych oraz spojówek oczu, pojawienie się zajadów w kącikach ust, szorstkość skóry oraz łamliwość włosów i paznokci, obniżenie sprawności fizycznej [19, 20]. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że niedokrwistość wpływa na odporność organizmu, szczególnie na odpowiedź komórkową i osoby z niedoborem żelaza są bardziej podatne na infekcje. Ryzyko niedoboru wzrasta w okresie niemowlęcym, dzieciństwie i okresie dojrzewania oraz u pacjentek w ciąży [19]. Korzystne działanie suplementacji żelaza pod kątem wsparcia odporności organizmu zauważono zarówno u osób z grup ryzyka niedoborów [5], jak i u pacjentów z zaburzeniami funkcjonowania układu immunologicznego [21], jednak nadmiar żelaza wręcz sprzyja rozwojowi infekcji ze względu na wzrost biodostępności tego pierwiastka dla patogenów, więc suplementacja żelaza powinna być dokładnie zaplanowana i stosowana jedynie w uzasadnionych przypadkach klinicznych [22].
W randomizowanym, podwójnie zaślepionym badaniu, w którym udział wzięły dzieci, pacjenci Szpitala Dziecięcego w Kolombo na Sri Lance, częstość występowania anemii u uczestników wynosiła 52,6%. Dzieci z historią nawracających infekcji górnych dróg oddechowych i z aktywną infekcją oraz dzieci zdrowe w momencie rozpoczęcia badania otrzymywały suplementację siarczanem żelaza (60 mg żelaza) lub placebo raz dziennie przez 8 tygodni. Suplementacja żelazem spowodowała zwiększenie stężenia hemoglobiny i ferrytyny w surowicy krwi w stosunku do wartości wyjściowych, zarówno u dzieci z infekcją, jak i u zdrowych uczestników, czego nie zaobserwowano w grupie placebo. W całej grupie przyjmującej żelazo średnia liczba epizodów infekcji górnych dróg oddechowych i całkowita liczba dni choroby w okresie interwencji były znacząco niższe, niż u dzieci, które otrzymywały placebo [5].
Wśród pacjentów zakażonych wirusem HIV zauważono, że suplementacja żelaza może mieć korzystny wpływ na przebieg infekcji. W trakcie randomizowaego podwójnie zaślepionego badania dzieci z anemią zakażone wirusem HIV otrzymywały żelazo pierwiastkowe w dawce 3 mg/kg masy ciała/dzień i preparat multiwitaminowy (witaminy A, C i D) w grupie badanej lub same multiwitaminy w grupie kontrolnej przez 
3 miesiące. U dzieci w grupie badanej po 6 miesiącach od rozpoczęcia interwencji nastąpił wzrost poziomu hemoglobiny, a także liczby komórek CD4+, co jest ważne z punktu widzenia ograniczenia skutków zakażenia HIV. Autorzy badania podkreślają, że wpływ suplementacji żelaza na infekcję HIV zależy częściowo od stopnia anemii oraz początkowego statusu żelaza w organizmie pacjenta. Niestety u dzieci suplementujących żelazo po 6 miesiącach zauważono również wzrost częstości malarii, stąd konieczność ostrożnego planowania i dawkowania tego składnika biorąc pod uwagę ryzyko geograficzne [21].
Okazuje się, że nadmierna podaż żelaza nie tylko powoduje wzrost częstości malarii, ale może sprzyjać również rozwojowi infekcji bakteryjnych i zaostrzeniu ich objawów [22, 23]. Odpowiada za to najprawdopodobniej zwiększona dostępność metalu dla patogenów, takich jak bakterie i pasożyty [22]. Dodatkowo, w wyniku suplementacji żelaza może zachodzić przyspieszenie wczesnej fazy wzrostu bakterii przed indukcją obrony immunologicznej [24]. Dlatego tak ważne jest, aby suplementacja żelaza była odpowiednio zaplanowana i stosowana jedynie w uzasadnionych przypadkach klinicznych.

Cynk

Cynk wykazuje działanie przeciwdrobnoustrojowe, a także odgrywa fundamentalną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu barier ochronnych organizmu, takich jak skóra czy błony śluzowe [3, 8, 25]. Jest on również niezbędny w aktywności komórek układu odpornościowego, w szczególności limfocytów T. Niewystarczający poziom cynku w organizmie może prowadzić do zwiększonej podatności na infekcje wirusowe oraz podwyższa ryzyko śmiertelności w przypadku zapalenia płuc [3, 8].
W badaniu klinicznym zaobserwowano korzystny wpływ stosowania octanu cynku na przebieg przeziębienia. Uczestnikami badania było 48 dorosłych osób, które doświadczały typowych objawów przeziębienia, takich jak kaszel czy problemy z drożnością górnych dróg oddechowych. Stosowanie tabletek do ssania zawierających 12,8 mg octanu cynku co 2–3 godziny przyniosło znaczące korzyści. Wyniki wykazały, że taka forma terapii nie tylko skraca czas potrzebny na wyleczenie, ale również łagodzi nasilenie objawów przeziębienia u pacjentów [3]. 
Nadmierne dawki cynku przyjmowane przez dłuższy czas mogą prowadzić do efektów ubocznych, takich jak obniżenie stężenia lipoprotein w osoczu krwi i zmniejszenia wchłaniania miedzi [26, 27]. Z kolei spadek poziom miedzi może również hamować transport żelaza i powodować anemię [26], więc również suplementacja cynku powinna być stosowana w uzasadnionych przypadkach, biorąc pod uwagę pokrycie zapotrzebowania na ten pierwiastek w diecie pacjenta. W przypadku włączenia suplementacji warto rozważyć również zwiększenie podaży lub suplementację miedzi.

Colostrum

Siara bydlęca (colostrum bovinum) zawiera szereg składników, które zapewniają nowonarodzonym cielętom efektywną odporność bierną [28]. Colostrum to skoncentrowane źródło składników odżywczych i immunoregulujących czy czynników wzrostu, takich jak immunoglobuliny, laktoferyna, lizozym, insulinopodobne czynniki wzrostu, które wykazują działanie w zakresie regulacji odpowiedzi odpornościowej, wzrostu i starzenia się komórek. Składniki siary mogą działać również antybakteryjnie i przeciwzapalnie [29].
Badania naukowe wykazały, że suplementacja z wykorzystaniem siary bydlęcej może pozytywnie wpłynąć na odporność u dzieci i nastolatków. Wykazano, że stosowanie 20 g colostrum bovinum dziennie przez 6 tygodni u regularnie trenujących nastolatków znacząco zwiększyło stężenie immunoglobuliny A (slgA) w ślinie uczestników badania. Efektów tych nie zaobserwowano u nastolatków w grupie kontrolnej badania, którzy otrzymywali odtłuszczone mleko jako placebo. Wyniki sugerują, że składniki colostrum mogą odgrywać rolę w modulacji odporności śluzówkowej [30]. Siara bydlęca może przynieść też korzyści zdrowotne u młodszych pacjentów. W badaniu wzięło udział 160 dzieci w wieku 1–6 lat z nawracającymi infekcjami górnych dróg oddechowych. Pacjenci w wieku poniżej dwóch lat otrzymywali 3 g colostrum dziennie, a pacjenci w wieku powyżej dwóch lat otrzymywali 6 g na dobę w dwóch dawkach przez 4 tygodnie. Wyniki badania wykazały, że liczba infekcji zmniejszyła się znacznie po miesiącu od zakończenia tej interwencji. Ponadto zauważono, że u uczestników badania nastąpił spadek częstości biegunek i hospitalizacji, co wskazuje, że colostrum może być skuteczne w zapobieganiu nawracającym infekcjom górnych dróg oddechowych i biegunkom u dzieci [31]. 
Stosowanie suplementacji colostrum ma również pozytywny wpływ na odporność osób dorosłych, w tym pacjentów ze szczególnym ryzykiem rozwoju infekcji górnych dróg oddechowych. Wyniki randomizowanego, potrójnie zaślepionego, kontrolowanego placebo badania wykazały, że suplementacja siary bydlęcej znacząco zmniejszyła ryzyko wystąpienia infekcji górnych dróg oddechowych i jej ciężkość u studentów kierunków medycznych narażonych na częsty kontakt z pacjentami z infekcjami. W tym badaniu uczestnicy przyjmowali niskie dawki colostrum (0,5–1,0 g/dzień) lub placebo przez 45 dni, a następnie dawkę przypominającą ponownie przez 7 dni po około 2 miesiącach [4]. Działanie immunomodulujące wskazano również w randomizowanym badaniu klinicznym z udziałem dorosłych pacjentów po złamaniu kości udowej. Po 21 dniach codziennego przyjmowania 45 g siary bydlęcej zaobserwowano znaczny wzrost stężenia hemoglobiny, poziomu albumin w surowicy i liczby limfocytów we krwi u uczestników badania oraz poprawę sprawności fizycznej pacjentów, w porównaniu do grupy kontrolnej przyjmującej 15 g białka serwatkowego dziennie [32].
Składniki siary działają wielotorowo, wspomagając odporność nie tylko przez zwiększenie poziomu immunoglobulin, ale także poprzez działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne [29, 33]. Ponadto siara bydlęca może działać skuteczniej w przypadku osób z obniżoną odpornością lub większym ryzykiem infekcji [32]. Stosowanie colostrum może być szczególnie pomocne w populacjach z ograniczoną dostępnością do innych form wsparcia funkcjonowania układu immunologicznego, jak na przykład w krajach rozwijających się [34].

Jeżówka purpurowa 
[Echinacea purpurea (L.)]

Stosowanie fitoterapii jest kolejną skuteczną strategią wspomagającą poprawę odporności organizmu. Jeżówka purpurowa [Echinacea purpurea (L.)]może stymulować układ immunologiczny w walce z infekcjami bakteryjnymi i wirusowymi [35]. 
Opisane właściwości immunomodulujące tej rośliny opierają się m.in. na regulowaniu aktywności makrofagów i komórek NK (ang. Natural Killer) [36] oraz modulowaniu produkcji cytokin przez limfocyty T [37].
W randomizowanym, podwójnie zaślepionym badaniu uczestnicy stosowali standaryzowany ekstrakt alkoholowy jeżówki purpurowej w dawce 2,4 g dziennie przez 120 dni w celach profilaktycznych przez 4 miesiące. W przypadku ostrych faz przeziębienia, dawka była zwiększana do 4,0 g na dzień. Wykazano, że stosowanie Echinacea zmniejszyło całkowitą liczbę epizodów przeziębienia, czas trwania przeziębienia oraz czas leczenia przeciwbólowego. Najsilniejszy pozytywny efekt zaobserwowano w przypadku infekcji wirusowych oraz infekcji nawracających [38].

Żeń-szeń właściwy (Panax ginseng)

Kolejną rośliną, która z powodzeniem może być wykorzystana we wsparciu odporności jest żeń-szeń właściwy (Panax ginseng). W randomizowanym badaniu, które przeprowadzono metodą podwójnie ślepej próby sprawdzono efekt stosowania polisacharydu Y-75 wyizolowanego z żeń-szenia właściwego. W badaniu wzięło udział 72 zdrowych uczestników. Wyniki wykazały, że suplementacja polisacharydu Y-75 w dawce 6 g dziennie przez 14 tygodni znacząco poprawia funkcjonowanie układu immunologicznego w porównaniu z grupą otrzymującą placebo, ponieważ prowadzi do wzrostu aktywności komórek NK oraz wzrostu aktywności fagocytarnej komórek krwi obwodowej. Co istotne, w trakcie badania nie zaobserwowano istotnych skutków ubocznych przeprowadzonej interwencji [39]. 

Podsumowanie

Odpowiednio dobrana do potrzeb pacjenta suplementacja i fitoterapia może działać immunomodulująco dzięki regulowaniu aktywności komórek układu immunologicznego, wsparciu odporności śluzówkowej, działaniu przeciwdrobnoustrojowemu czy wspomaganiu wydzielania cząsteczek o takim działaniu. Dzięki temu strategie te mogą skutecznie poprawić odporność, zmniejszać częstość zachorowań, hospitalizacji czy skrócić czas infekcji. W przypadku suplementacji często najsilniejszy pozytywny efekt jest widoczny u pacjentów z niższymi wyjściowymi poziomami danego składnika odżywczego w organizmie. Z kolei reakcja na fitoterapię może być indywidualna, zależna od stanu zdrowia pacjenta i stosowanych przez niego leków. Składniki wspierające odporność omówione w artykule podsumowano na rycinie 1. 

Bibliografia

1. Hemilä H. i Chalker E. „itamin C for preventing and treating the common cold. Cochrane Database Syst Rev. 2013; 1: s. CD000980. doi: 10.1002/14651858.CD000980.pub4.
2. Martineau A.R. i in. Vitamin D supplementation to prevent acute respiratory tract infections: systematic review and meta-analysis of individual participant data. BMJ 2017; 356: s. 6583. doi: 10.1136/bmj.i6583.
3. Mahyar A. i in. Zinc sulphate for acute bronchiolitis: A double-blind placebo-controlled trial. Infez Med. 2016; 24(4): s. 331–336.
4. Baśkiewicz-Hałasa M. i in. Moderate Dose Bovine Colostrum Supplementation in Prevention of Upper Respiratory Tract Infections in Medical University Students: A Randomized, Triple Blind, Placebo-Controlled Trial. Nutrients 2023; 15(8): s. 1925. doi: 10.3390/nu15081925.
5. de Silva A., Atukorala S., Weerasinghe I., Ahluwalia N. Iron supplementation improves iron status and reduces morbidity in children with or without upper respiratory tract infections: a randomized controlled study in Colombo, Sri Lanka123. The American Journal of Clinical Nutrition 2003; 77(1): s. 234–241. doi: 10.1093/ajcn/77.1.234.
6. Zegan M., Michota-Katulska E., Gałązka M., Sińska B., Kucharska A. Suplementy diety i żywność stosowana w celu wspomagania odporności – badania pilotażowe. Probl. Hig. Epidemiol. 2013; 94: s. 910–914.
7. Iddir M. i in. Strengthening the Immune System and Reducing Inflammation and Oxidative Stress through Diet and Nutrition: Considerations during the COVID-19 Crisis. Nutrients 2020; 12(6): s. 1562. doi: 10.3390/nu12061562.
8. Jurek J.M. Suplementacja podczas pandemii COVID-19. Kardiologia w Praktyce 2020; 14(3–4): art. nr 3–4.
9. Hunt C., Chakravorty N.K., Annan G., Habibzadeh N., Schorah C.J. The clinical effects of vitamin C supplementation in elderly hospitalised patients with acute respiratory infections. Int J Vitam Nutr Res. 1994; 64(3): s. 212–219.
10. Myszka M., Klinger M. Immunomodulacyjne działanie witaminy D. Advances in Hygiene & Experimental Medicine 2014; 68.
11. Brugliera L. i in. Nutritional management of COVID-19 patients in a rehabilitation unit. Eur J Clin Nutr. 2020; 74(6): s. 860–863. doi: 10.1038/s41430-020-0664-x.
12. Grant W.B. i in. Evidence that Vitamin D Supplementation Could Reduce Risk of Influenza and COVID-19 Infections and Deaths. Nutrients 2020; 12(4): s. 988. doi: 10.3390/nu12040988.
13. D’Avolio A. i in. 25-Hydroxyvitamin D Concentrations Are Lower in Patients with Positive PCR for SARS-CoV-2. Nutrients 2020; 12(5): s. 1359. doi: 10.3390/nu12051359.
14. Bergman P. i in. Vitamin D3 supplementation in patients with frequent respiratory tract infections: a randomised and double-blind intervention study. BMJ Open 2012; 2(6): s. e001663. doi: 10.1136/bmjopen-2012-001663.
15. Buczkowski K. i in. Wytyczne dla lekarzy rodzinnych dotyczące suplementacji witaminy D. Forum Medycyny Rodzinnej 2013; 7(2): art. nr 2.
16. Mastroeni P. i in. Antimicrobial actions of the NADPH phagocyte oxidase and inducible nitric oxide synthase in experimental salmonellosis. II. Effects on microbial proliferation and host survival in vivo. J Exp Med. 2000; 192(2): s. 237–248. doi: 10.1084/jem.192.2.237.
17. Koskenkorva-Frank T.S., Weiss G., Koppenol W.H., Burckhardt S. The complex interplay of iron metabolism, reactive oxygen species and reactive nitrogen species: insights into the potential of various iron therapies to induce oxidative and nitrosative stress. Free Radic Biol Med. 2013; 65: s. 1174–1194. doi: 10.1016/j.freeradbiomed.2013.09.001.
18. Brock J.H., Mulero V. Cellular and molecular aspects of iron and immune function. Proc Nutr Soc. 2000; 59(4): s. 537–540. doi: 10.1017/s002966510000077x.
19. Siudem P. Suplementacja żelaza u dzieci. Lek w Polsce 2022; 378(11): s. 24–29.
20. Brunner C., Wuillemin W.A. Iron deficiency and iron deficiency anemia – symptoms and therapy. Ther Umsch. 2010; 67(5): s. 219–223. doi: 10.1024/0040-5930/a000040.
21. Esan M.O. i in. Iron supplementation in HIV-infected Malawian children with anemia: a double-blind, randomized, controlled trial. Clin Infect Dis. 2013; 57(11): s. 1626–1634. doi: 10.1093/cid/cit528.
22. Nairz M., Haschka D., Demetz E., Weiss G. Iron at the interface of immunity and infection. Front. Pharmacol. 2014; 5. doi: 10.3389/fphar.2014.00152.
23. Soofi S. i in. Effect of provision of daily zinc and iron with several micronutrients on growth and morbidity among young children in Pakistan: a cluster-randomised trial. Lancet. 2013; 382(9886): s. 29–40. doi: 10.1016/S0140-6736(13)60437-7.
24. Cross J.H. i in. Oral iron acutely elevates bacterial growth in human serum. Sci Rep. 2015; 5(1): s. 16670. doi: 10.1038/srep16670.
25. Dreno B., Trossaert M., Boiteau H.L., Litoux P. Zinc salts effects on granulocyte zinc concentration and chemotaxis in acne patients. Acta Derm Venereol. 1992; 72(4): s. 250–252.
26. Festa M.D., Anderson H.L., Dowdy R.P., Ellersieck M.R. Effect of zinc intake on copper excretion and retention in men. Am J Clin Nutr. 1985; 41(2): s. 285–292. doi: 10.1093/ajcn/41.2.285.
27. Fischer C., Harvey P. Low risk of adverse effects from zinc supplementation. The USAID Micronutrient Program 2005: s. 1–5.
28. Duan H., Sun Q., Chen C., Wang R., Yan W. A Review: The Effect of Bovine Colostrum on Immunity in People of All Ages. Nutrients 2024; 16(13): art. nr 13. doi: 10.3390/nu16132007.
29. Tripathi V., Vashishtha B. Bioactive Compounds of Colostrum and Its Application. Food Reviews International 2006. doi: 10.1080/87559120600694606.
30. Appukutty M. i in. Salivary immunoglobulin A (sIgA) responses to bovine colostrum supplementation during regular training in physically active young healthy adolescents. British Journal of Sports Medicine 2010; 44(1): s. i44–i44. doi: 10.1136/bjsm.2010.078725.145.
31. Saad K. i in. Effects of bovine colostrum on recurrent respiratory tract infections and diarrhea in children. Medicine 2016; 95(37): s. e4560. doi: 10.1097/MD.0000000000004560.
32. Gouhari F., Zandi R., Mehrvar A., Talebi S., Vahdat Shariatpanahi Z. Improved physical disability and nutritional status by bovine colostrum supplementation in adults with traumatic peri-trochanteric femoral fracture: A randomized, controlled, clinical trial. Injury 2024; 55(3): s. 111253. doi: 10.1016/j.injury.2023.111253.
33. Struff W.G., Sprotte G. Bovine colostrum as a biologic in clinical medicine: a review – Part II: clinical studies. Int J Clin Pharmacol Ther. 46(5): s. 211–225. doi: 10.5414/cpp46211.
34. Borad S.G., Singh A.K. Colostrum immunoglobulins: Processing, preservation and application aspects. International Dairy Journal 2018; 85: s. 201–210. doi: 10.1016/j.idairyj.2018.05.016.
35. Bany J., Zdanowska D., Zdanowski R., Skopińska-Rózewska E. The effect of herbal remedy on the development of Trichinella spiralis infection in mice. Pol J Vet Sci. 2003; 6(3): s. 6–8.
36. Sultan M.T., Butt M.S., Qayyum M.M.N., Suleria H.A.R. Immunity: plants as effective mediators. Crit Rev Food Sci Nutr. 2014; 54(10): s. 1298–1308. doi: 10.1080/10408398.2011.633249.
37. Fonseca F.N. i in. Echinacea purpurea (L.) Moench modulates human T-cell cytokine response. Int Immunopharmacol. 2014; 19(1): s. 94–102. doi: 10.1016/j.intimp.2013.12.019.
38. Jawad M., Schoop R., Suter A., Klein P., Eccles R. Safety and Efficacy Profile of Echinacea purpurea to Prevent Common Cold Episodes: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine 2012; 1: s. 841315. doi: 10.1155/2012/841315.
39. Cho Y.J., Son H.J., Kim K.S. A 14-week randomized, placebo-controlled, double-blind clinical trial to evaluate the efficacy and safety of ginseng polysaccharide (Y-75). J Transl Med. 2014; 12: s. 283. doi: 10.1186/s12967-014-0283-1.