Lekkoatletyka dla każdego

Analiza sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci i młodzieży

Zachowania żywieniowe należą do najistotniejszych czynników mających wpływ na utrzymanie zdrowia i prawidłowego funkcjonowania organizmu w każdym okresie życia, zwłaszcza w okresie wzrostu i rozwoju. Według Narodowego Funduszu Zdrowia i Głównego Urzędu Statystycznego, trzy na pięć dorosłych osób ma nadwagę, a jedna na cztery jest otyła. W ciągu ostatnich lat odsetek dorosłych cierpiących na otyłość w Polsce systematycznie rośnie. Problem nadmiernej masy ciała coraz częściej dotyka również dzieci i młodzieży [1].

WHO podaje, że problem otyłości i nadwagi dotyczy już 10% dzieci i młodzieży na świecie. Dzieci w Polsce tyją najszybciej w Europie. Ponad 18% jedenasto- i dwunastolatków ma nadwagę, a 3% jest otyłych [2]. W przypadku dzieci i młodzieży NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC) wskazuje, że w Polsce nadwagę ma 31% chłopców i 20% dziewcząt, z otyłością zmaga się 13% chłopców i 5% dziewcząt [3] .

Przyczyny nadmiernej masy ciała to najczęściej wynik nieprawidłowej diety – nieregularne spożywanie posiłków, ich niezbilansowanie, jedzenie kalorycznych przekąsek i dań typu fast food, picie wysoko słodzonych napojów oraz zbyt niska aktywność fizyczna. Nadwaga i otyłość zwiększają ryzyko występowania chorób tzw. dietozależnych: nadciśnienia tętniczego, insulinooporności i cukrzycy, schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego, a także skutków psychologicznych takich jak niska samoocena i zaburzenia zachowania [4,5].

Program „Lekkoatletyka dla każdego!”

Program „Lekkoatletyka dla każdego!” (Ldk!) jest od 2014 roku organizowany przez Polski Związek Lekkiej Atletyki (PZLA) w partnerstwie z Nestlé przy wsparciu Ministerstwa Sportu i Turystyki. Jego celem jest propagowanie wśród dzieci i młodzieży szkolnej regularnej i bezpiecznej aktywności fizycznej, w szczególności konkurencji lekkoatletycznych oraz szerzenie wiedzy o prawidłowym odżywianiu (m. in. nawadnianiu, komponowaniu posiłków i wielkości porcji). Prawidłowe żywienie, obok aktywności fizycznej, jest jednym z podstawowych elementów prozdrowotnego stylu życia. Odpowiednia ilości energii i składników odżywczych warunkuje prawidłowy rozwój, a także sprzyja dobremu samopoczuciu, a także jest ważnym elementem profilaktyki nadwagi i otyłości [5]. Realizacja programu jest możliwa dzięki zaangażowaniu trenerów i organizacji regularnych treningów  ogólnorozwojowych dla młodszych uczestników programu (klasy 1-4 szkoły podstawowej) oraz treningów lekkoatletycznych dla uczestników ze starszych klas szkół podstawowych i ponadpodstawowych. Ważnym elementem programu są lekcje i warsztaty żywieniowe angażujące społeczności uczniów, ale również rodziców. Treningi realizowane są w 16 województwach. Tylko w tym roku w regularnych zajęciach sportowych udział wzięło blisko 
 14 800 dzieci. Program był realizowany również w czasie trwania pandemii – dzieci, gdy tylko pozwalały na to obostrzenia miały możliwość uczestniczenia w zajęciach lekkoatletycznych.

Badanie zrealizowane w ramach programu ,,Lekkoatletyka dla każdego!”

We wrześniu 2020 roku agencja badawcza Kantar na zlecenie Nestlé Polska przeprowadziła badanie  “Aktywność fizyczna i żywienie dzieci w czasie pandemii”. Ankietami on-line objęto trzy grupy: rodziców uczestników programu „Lekkoatletyka dla każdego!” (N=1062), rodziców z panelu Klubu Kantar (nie uczestniczących w Programie Ldk!), o takiej samej strukturze w podziale na: rodziców dzieci aktywnych sportowo, czyli ćwiczących przynajmniej 4 razy w tygodniu (N=206), minimum 45 minut dziennie oraz rodziców dzieci nieaktywnych sportowo (N=200).

Według deklaracji badanych rodziców dzieci z programu Ldk!, najczęściej spożywanymi przez dzieci produktami są owoce - 52% spożywa je codziennie, drugą grupą produktów najczęściej spożywanych każdego dnia są warzywa (41%). 33% dzieci z programu Ldk! spożywa codziennie produkty mleczne. Natomiast w przypadku dzieci nieaktywnych te dane są dużo bardziej niepokojące – jedynie   31% dzieci spożywa owoce codziennie, 21% każdego dnia sięga po warzywa, a 13% – po przetwory mleczne. Spożycie wybranych produktów kilka razy w tygodniu pokazuje podobne dysproporcje (Ryc. 1). 

Badanie wykazało, że dzieci ćwiczące w programie „Lekkoatletyka dla każdego!” zdecydowanie częściej piją wodę mineralną (73% deklaruje, że pije ją codziennie). Wśród dzieci nieaktywnych niespełna połowa pije wodę każdego dnia. Większość badanych dzieci ćwiczących w programie Ldk! wypija odpowiednią ilość wody w ciągu dnia. Wśród dzieci nieaktywnych prawie jedna trzecia wypija mniej niż litr wody dziennie (Ryc. 2). Dzieci ćwiczące w programie Ldk! miały  lepiej zbilansowaną liczbę posiłków i podjadały rzadziej, różnica jest widoczna w porównaniu do dzieci nieaktywnych, które jedzą mniej posiłków w ciągu dnia (Ryc. 2)
 

 
W badaniu ,,Aktywność fizyczna i żywienie dzieci w czasie pandemii” wykazano, że dzieci, które nie były  aktywne w czasie pandemii częściej doświadczały trudności z nauką, niepokoju i apatii (Ryc. 3).
 

W trakcie pandemii aktywność fizyczna dzieci wyraźnie zmalała. Podczas lockdownu dzieci przeznaczały na rower, podwórko czy zajęcia sportowe blisko 33 % mniej czasu niż przed pandemią. Mocno obniżyła się zarówno częstotliwość zajęć ruchowych, jak i ich długość. Podczas domowej izolacji wzrosła liczba dzieci, które uprawiają sport krócej niż 30 minut dziennie i spadła liczba tych, które poświęcają na sport więcej niż godzinę dziennie. Mocno wzrosła też liczba dzieci, które są aktywne tylko 3 lub mniej dni w tygodniu – z 21% do 58 %. 

Aktualne działania w ramach programu Ldk! odpowiedzią na problemy w sposobie żywienia dzieci i młodzieży w Polsce

Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej ukazało, że częstotliwość spożycia wielu produktów odbiegała od zaleceń [6]. Zbyt rzadko spożywane były warzywa i owoce, nasiona roślin strączkowych, pieczywo pełnoziarniste, mleko i produkty mleczne, a także ryby. Zbyt wysokie było spożycie mięsa. Większość badanych często spożywała słodycze oraz potrawy i napoje z dodatkiem cukru, zwłaszcza słodzone napoje gazowane. Ponadto w jadłospisach młodzieży często występowały dania typu fast food, frytki i słone przekąski. Podobne wyniki uzyskano w badaniu “Aktywność fizyczna i żywienie dzieci w czasie pandemii” - dzieci spożywały zbyt mało pieczywa pełnoziarnistego i kasz oraz ryb i nasion roślin strączkowych, przy jednoczesnym wysokim spożyciu mięsa.

Opublikowany pod koniec lutego raport Narodowego Funduszu Zdrowia i GUS o szkodliwości jedzenia cukru podaje, że blisko 1/3 ośmiolatków w Polsce pije kolorowe i słodzone napoje minimum raz w tygodniu [7]. W badaniu ,,Aktywność fizyczna i żywienie dzieci w czasie pandemii” 15% dzieci zarówno z programu Ldk! jak i nieaktywnych deklarowało spożywanie słodzonych napojów kilka razy w tygodniu.

Nieregularne spożywanie posiłków lub pomijanie niektórych z nich osłabia koncentrację i może przyczyniać się do trudności w nauce, sprzyja także pojadaniu i spożywaniu przekąsek zawierających cukier i sól oraz piciu słodkich napojów, co prowadzi do otyłości [8,9,10]. Z przeprowadzonego badania wynika, że zwyczaj pojadania między posiłkami deklarowało kilka razy w tygodniu ponad 25% młodzieży, a codziennie 15% [6]. W badaniu Ldk! również 40% dzieci podjada codziennie lub kilka razy w tygodniu.

W odpowiedzi na te nieprawidłowości, do programu „Lekkoatletyka dla każdego!” wprowadzono warsztaty żywieniowe, których zadaniem jest przybliżenie najważniejszych zasad prawidłowego odżywiania, z dużym naciskiem na ilość posiłków i ich regularność, która pomaga ograniczyć pojadanie [10]. W utrzymaniu organizmu w dobrej kondycji istotne jest zachowanie odpowiedniej liczby posiłków oraz zadbanie o regularność ich spożycia. Dzieci otrzymują również informacje dlaczego spożywanie pieczywa pełnoziarnistego i kasz oraz ryb i nasion roślin strączkowych jest ważne dla ich zdrowia i jak zrobić to w praktyce. Omawiana jest również konieczność ograniczenie spożycia produktów zawierających cukier i sól. 

Nowa formuła połączenia wykładu wraz z częścią praktyczną cieszy się ogromnym zainteresowaniem. Dzieci podczas warsztatów pod opieką dietetyka wykonują ,,domowy izotonik” oraz kulki mocy. Część praktyczna wzbudza entuzjazm i daje możliwość rozmowy o tym jak przygotować coś smacznego i odżywczego. Dotychczas w tym roku w lekcjach żywieniowych wzięło udział 1120 dzieci.

Podsumowanie

Wyniki badania pokazują, że konsekwentna edukacja ma sens, a wiedza, którą uczestnicy programu „Lekkoatletyka dla każdego!” otrzymują, jest skutecznie wdrażana w życie. Rodzice dzieci aktywnych fizycznie, w tym uczestniczących w programie, przykładają większą wagę do sposobu żywienia dzieci. Konieczna jest jednak dalsza edukacja tak, by kształtować prawidłowe nawyki żywieniowe wśród najmłodszych. Należy pamiętać, że zachowania żywieniowe i preferencje pokarmowe, które kształtują się w dzieciństwie i młodości, bardzo często powielane są w dorosłym życiu i warunkują zachowanie zdrowia lub zwiększone ryzyko rozwoju wielu chorób przewlekłych.

Bibliografia

1. Główny urząd statystyczny – odsetek osób w wieku powyżej 15 lat według indeksu masy ciała (BMI)
2. https://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight
3. Dane za NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC) NCD Risk Factor Collaboration (NCD-RisC), 2017. Worldwide trends in body-mass index, underweight, overweight, and obesity from 1975 to 2016: a pooled analysis of 2416 population-based measurement studies in 128.9 million children, adolescents, and adults. Lancet, 390:2627-2642. 
4. Dietz WH. Health consequences of obesity In youth: childhood predictors of adult disease. Pediatrics 1998, 101 (supl.3): 518-525 
5. Fijałkowska A., Oblacińska A., Stalmach M. (red.): Nadwaga i otyłość u polskich 8-latków w świetle uwarunkowań biologicznych, behawioralnych i społecznych. Raport z międzynarodowych badań WHO European Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI), IMiDz, Warszawa, 2017
6. Stoś K., Rychlik E., Woźniak A. i wsp.: Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy Warszawa 2021 ISBN 978-83-65870-41-4
7. Cukier, otyłość – konsekwencje Przegląd literatury, szacunki dla Polski Departament Analiz i Strategii, NARODOWY FUNDUSZ ZDROWIA
8. Rusnicow K. The relationship between breakfast habits and plasma cholesterol levels in school children. J Sch Health 1991; 61: 81-85. 
9. Pollitt E, Mathew R. Breakfast and cognition: an integrative summary. Am J Clin Nutr. 1998; 67: 804-813
10. Wolnicka K. : Regularne spożywanie posiłków, pojadanie między posiłkami. (w): Jarosz M (red.) „Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia”., I Ż i Ż, Warszawa 2008.