Dieta planetarna

Niekorzystne zmiany klimatu 

Na zmiany klimatu i środowiska przyrodniczego wpływa nie tylko rolnictwo, ale cały łańcuch produkcji żywności. Wyróżniamy wpływ o charakterze bezpośrednim, czyli emisję gazów cieplarnianych (postać antropogeniczna), a także wpływ pośredni, który wywiera na klimat i środowisko przekształcanie gruntów nierolniczych (lasy, sawanny, grunty podmokłe) w grunty orne oraz wytwarzanie środków produkcji rolnej (nawozy, pestycydy, maszyny rolnicze). W procesie produkcji żywności emisja gazów cieplarnianych następuje na różnych etapach, a jej wielkość może być obarczona znaczącą niepewnością. Powodem jest głównie pokrywanie się emisji naturalnej z emisją spowodowaną przez działalność człowieka, ryzyko podwójnego liczenia emisji oraz niewystarczająca ilość danych [1].
W związku z rosnącą ilością gazów cieplarnianych oraz innymi zmianami w klimacie i środowisku, w 2015 r. komisja Rockefeller Foundation-Lancet opublikowała specjalny raport o nazwie Planetary Health, który miał na celu wprowadzić strategię zmiany podejścia do całego systemu, proponując konkretny schemat działania. W kontekście Europy została omówiona dopiero w grudniu 2019 r. w Helsinkach, gdzie uczestnicy jednogłośnie stwierdzili, że należy jak najszybciej podjąć działania w kierunku ochrony planety i zaprzestaniu szkodliwej działalności człowieka [20]. Jednym z priorytetów uwzględnionych w raporcie jest przejście do 2050 r. na gospodarkę bezemisyjną [8].

Dieta planetarna i jej założenia

Aby zapobiec dalszej wysokiej emisji gazów cieplarnianych oraz wpłynąć na zmniejszenie niekorzystnych zmian klimatycznych i środowiskowych, zaproponowano dietę planetarną. Celem nadrzędnym tego projektu była próba połączenia potrzeb żywieniowych ludzkości z minimalizowaniem niekorzystnego wpływu produkcji żywności na środowisko. Dieta planetarna bazuje głównie na diecie roślinnej i znacznym ograniczeniu spożycia mięsa oraz nabiału [8]. 
Komisja EAT-Lancet wyznaczyła granice planetarne dla produkcji żywności, aby nie wpływać na zmiany środowiskowe. Należą do nich:

• emisja gazów cieplarnianych,
• obieg azotu i fosforu, 
• wykorzystanie słodkiej wody, 
• utrata bioróżnorodności, 
• system gruntów w skali globalnej [10].

Aby zapewnić dietę o wysokiej wartości odżywczej każdemu człowiekowi, uwzględniając zrównoważone systemy żywieniowe, należy poprawić wydajność produkcji żywności, ograniczyć straty, zaprzestać marnotrawstwa żywności oraz zmienić nawyki żywieniowe. Poprawę można uzyskać, wprowadzając dietę roślinną do codziennego systemu żywieniowego. Dieta roślinna obejmuje różnorodną gamę wzorców, jednak jej głównym celem jest ograniczenie konsumpcji mięsa i pokarmów pochodzenia zwierzęcego na rzecz pokarmów roślinnych. Stwierdzono, że diety roślinne powodują zmniejszenie o 20–35% emisji gazów cieplarnianych. Należy jednak zwrócić uwagę, że pewne produkty roślinne, takie jak owoce, orzechy i rośliny strączkowe, wymagają zużycia błękitnej wody (powierzchniowej i gruntowej) w celu odpowiedniego nawadniania uprawianych gleb [9].
Wszystkie negatywne zjawiska związane ze wzrostem liczby chorób cywilizacyjnych oraz nadwagą i otyłością stały się przesłanką do podjęcia inicjatyw mających na celu zmianę systemu żywnościowego na taki, który zadba nie tylko o zdrowie człowieka, ale także o ochronę planety. Do 2050 r. 
spożycie warzyw i owoców musi się podwoić, natomiast spożycie czerwonego mięsa i cukru musi zmniejszyć się o ponad połowę [20]. 
Racjonalna dieta planetarna opiera się głównie na produktach roślinnych, ale może zawierać umiarkowane ilości ryb, mięsa i nabiału. Wartość energetyczna nie powinna przekraczać 2500 kcal dziennie, a Komisja EAT-Lancet zaproponowała także wielkość poszczególnych racji pokarmowych. Dieta powinna być dostosowana do aktualnego stanu zdrowia człowieka i jego aktywności fizycznej. Twórcy diety planetarnej podkreślają, że jest przeznaczona dla osób powyżej 2. r.ż. i stanowi połączenie diety fleksitariańskiej i wegetariańskiej oraz uwzględnia założenia diety śródziemnomorskiej [20]. Tabela 1 przedstawia zalecenia ilościowe dziennego spożywania poszczególnych grup żywności.
 

Źródło: Healthy Diets From Sustainable Food Systems. Food, Planet, Health. Summary Report of the EAT-Lancet Commission, eatforum.org/content/uploads/2019/01/EAT-Lancet_Commission_Summary_Report.pdf (19.03.2020)

Dieta planetarna i jej wpływ na zdrowie

Choroby cywilizacyjne są coraz bardziej powszechne i mają duży związek z dietą, która bardzo mocno obciąża klimat i środowisko. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wskazuje, że dieta powinna składać się z różnych produktów, które są wysokiej jakości oraz zapewniają bezpieczeństwo mikrobiologiczne. Powinna zawierać ograniczone ilości czerwonego mięsa, przetworzonego mięsa, nadmiernie przetworzonej skrobi, cukrów prostych oraz nadmiaru nasyconych kwasów tłuszczowych. Dowody pokazują, że prawidłowe odżywianie we wczesnym okresie życia warunkuje odpowiednie zdrowie i samopoczucie dorosłych. Globalna ankieta dotycząca zachowania zdrowotnego uczniów w szkołach obejmująca 83 gospodarki pokazuje, że wśród dzieci i nastolatków w wieku od 13 do 17 lat na całym świecie około 30% nie je owoców, a 14% nie ma dostępu do warzyw i nie je ich na co dzień. Co więcej, aż 44% dzieci i nastolatków spożywa codziennie napoje gazowane. Ankieta ta pozwala na wysnucie wniosków, że ryzyko niedoborów witamin i składników mineralnych wśród dzieci i młodzieży jest bardzo duże. Inne analizy dowodzą, że wśród dzieci i nastolatków potwierdza się niewystarczające spożycie żelaza, jodu, witaminy A, cynku i wapnia, szczególnie u nastoletnich dziewcząt [12].
Na całym świecie większość diet uboga jest w warzywa i owoce, produkty pełnoziarniste oraz orzechy i nasiona, natomiast dominuje żywność przetworzona. Wśród bogatych i zamożnych krajów szczególnie dominuje spożycie czerwonego mięsa [12].
Spożycie produktów pełnoziarnistych wpływa na zmniejszenie ryzyka cukrzycy, raka jelita grubego, chorób układu krążenia oraz udarów mózgu [12].
Diety roślinne zostały przebadane pod kątem wpływu na zdrowie i wykazują zmniejszenie ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2 i choroby sercowo-naczyniowe [9]. 
W jednym z badań porównano dietę referencyjną EAT-Lancet z duńskim sposobem żywienia oraz duńską adaptowaną dietą roślinną zgodną z FBDG (ang. food based dietary guidelines). Wykazało ono, że duńska zaadaptowana dieta roślinna oparta na diecie referencyjnej EAT-Lancet jest przykładem odpowiedniej diety, która ogranicza spożycie mięsa i zawiera tylko kilka produktów fortyfikowanych. Całe badanie zostało przeprowadzone, uwzględniając zawartość witamin i składników mineralnych, wykazując, że możliwie najbardziej niedoborowe pozostają witamina D oraz jod. Należy także zwrócić uwagę na selen oraz wapń. Kluczowe jest także dostarczenie z dietą roślinną wszystkich niezbędnych składników odżywczych kobietom ciężarnym oraz matkom karmiącym [9].
Kolejne badanie miało na celu ocenę przestrzegania wyników Planetary Health Diet Index (PHDI), czyli specjalnego indeksu opierającego się na diecie planetarnej i otyłości. Planetary Health Diet Index (PHDI) opiera się na zaleceniach diety referencyjnej zaproponowanej przez Komisję EAT-Lancet. Indeks ten obejmuje 16 składników, które podzielone są na cztery kategorie przedstawione w tabeli 2 [11].
Każdy z 16 elementów mógł być oceniony proporcjonalnie od 0 do 5 lub 10 punktów, a następnie dostosowując je do odpowiedniej punktacji miało określić wpływ diety roślinnej na zmniejszenie otyłości. Do tej pory przebadano dietę śródziemnomorską oraz dietę DASH i potwierdzono ich wpływ na zmniejszenie nadwagi i otyłości. Niemniej jednak badanie pokazało, że zastosowanie systemu żywieniowego opartego na pokarmach roślinnych i ograniczeniu produktów zwierzęcych wpłynęło na zmniejszenie otyłości [11].
Inne badania potwierdzają także pozytywny aspekt związany ze zmniejszeniem otyłości wśród osób stosujących diety roślinne. Dieta referencyjna zalecana przez Komisję EAT-Lancet obejmuje niską lub umiarkowaną ilość owoców morza i drobiu oraz niewielką lub zerową ilość czerwonego mięsa. Takie wzorce mogłyby zapobiec śmierci aż 10 mln osób na świecie rocznie. Ponadto stosowanie modeli różnych diet roślinnych (śródziemnomorskiej, pescetariańskiej i wegetariańskiej) obniża częstość występowania cukrzycy typu 2 o 16–41% i raka o 7–13%, a także śmiertelność z powodu choroby wieńcowej o 20–26% [12].
Wprowadzenie do diety o 200 g dziennie więcej warzyw i owoców przyczynia się do obniżenia śmiertelności z powodu udaru mózgu, chorób sercowo-naczyniowych oraz nowotworów. Ochronne działanie przypisuje się także błonnikowi pokarmowemu zawartemu w produktach pełnoziarnistych. Podkreśla się także prozdrowotną rolę odpowiedniego spożycia orzechów i nasion [13].
 

Najważniejsze wnioski

Nie ma potrzeby usuwania mięsa z jadłospisu całkowicie, ponieważ zgodnie z wnioskami Komisji EAT-Lancet najważniejsze jest jego ograniczenie. Dieta planetarna nie jest całkowicie dietą roślinną, jednak uwzględnia wpływ produkcji zwierzęcej na środowisko i klimat, a co się z tym wiąże - ograniczenie spożycia mięsa i wszelkich produktów odzwierzęcych [9, 20].
Kluczowa jest edukacja osób stosujących restrykcyjne diety roślinne, ponieważ istnieje ryzyko występowania niedoborów witamin i składników mineralnych. Przejście z diety mięsnej na wegańską wiąże się z ryzykiem niedoboru witaminy B12. Produkty wzbogacone witaminą B12 mogą stanowić świetną alternatywę dla wegan odmawiających przyjmowania suplementów witaminowych [23]. Należy także podkreślić, że wśród wegetarian znaczne niedobory dotyczą także żelaza, ponieważ głównymi źródłami tego pierwiastka są produkty zwierzęce [24]. Tabela 3 przedstawia najważniejsze zalecenia żywieniowe.
 

Podsumowanie

Podstawą funkcjonowania sektora żywnościowego powinny stać się zasady akroekologii. To przyjęcie, że fundamentem rolnictwa jest utrzymywanie produktywności gleb i stabilności warunków klimatycznych oraz uznanie, że konsumpcja żywności powinna odbywać się przede wszystkim w obrębie regionów geograficznych, w których została wyprodukowana, by zachować krótkie łańcuchy dostaw [1]. Badania podkreślają, że nie jest konieczne całkowite wyeliminowanie mięsa, ale jego ograniczenie. Słuszność eliminacji polega na tym, że do produkcji mięsa, szczególnie czerwonego, zużywa się dużą ilość wody oraz dochodzi do dużej emisji gazów cieplarnianych [13]. 
Za wprowadzeniem diety planetarnej przemawiają liczne dowody potwierdzające jej pozytywny wpływ na zdrowie człowieka, w tym zmniejszenie występowania chorób cywilizacyjnych oraz nowotworów. Z pewnością dieta planetarna cieszy się ogromnym zainteresowaniem, dlatego złotym środkiem jest ograniczenie konsumpcji mięsa i produktów zwierzęcych, przy jednoczesnym wprowadzeniu do codziennego jadłospisu większej ilości roślin strączkowych, pełnoziarnistych zbóż, olejów roślinnych oraz orzechów i nasion [9]. 

Bibliografia

1. Karaczun Z.M., Kozyra M. Wpływ zmiany klimatu na bezpieczeństwo żywnościowe Polski. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2020, 19–27. 
2. IPCC 2014: Smith, P. et al. Agriculture, Forestry and Other Land Use (AFOLU). In: Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Edenhofer, O. et al. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 2014.
3. IPCC 2014: Smith, P. et al. Agriculture, Forestry and Other Land Use (AFOLU). In: Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Edenhofer, O., et al. (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 2014.
4. Malik V.S., Willett W.C., Hu F.B. Global obesity: trends, risk factors and policy implications. Nature Reviews Endocrinology, 2012, 9, 13.
5. Gordon L.J. et al. Rewiring food systems to enhance human health and biosphere stewardship. Environmental Research Letters, 2017, 12, 100201.
6. Galloway J.N. et al. International Trade in Meat: The Tip of the Pork Chop. Ambio, 2007, 36, 622–629.
7. Henchion M. et al. Meat consumption: Trends and quality matters. Meat Science, 2014, 98, 561–568.
8. Report of the EAT-Lancet Commission, eatforum.org/content/uploads/2019/01/EAT-Lancet_Commission_Summary_Report.pdf [dostęp: 19.03.2020].
9. Lassen A.D., Christensen L.M., Trolle E. Development of a Danish Adapted Healthy Plant-Based Diet Based on the EAT-Lancet Reference Diet Nutrients, 2020 Mar 11;12(3): 738. 
10. Hinsley S.: Planetary health research digest. Lancet Planet Health. 2020 Mar, 4(3), e96–e97.
11. Cacau L.T., Benseñor I.M., Goulart A.C. et al. Adherence to the Planetary Health Diet Index and Obesity Indicators in the Brazilian Longitudinal Study of Adult Health (ELSA-Brasil). Nutrients, 2021 Oct 20, 13(11), 3691.
12. Fanzo J., Davis C. Can Diets Be Healthy, Sustainable, and Equitable? Curr Obes Rep, 2019 Dec, 8(4), 495–503.
13. Hemler E.C., Hu F.B. Plant-Based Diets for Personal, Population, and Planetary Health. Adv Nutr, 2019 Nov 1, 10(Suppl_4), S275–S283. 
14. Springmann M., Wiebe K., Mason-D’Croz D. et al. Health and nutritional aspects of sustainable diet strategies and their association with environmental impacts: a global modelling analysis with country-level detail. Lancet Planet Health, 2018 Oct, 2(10), e451–e461.
15. Fresán U., Sabaté J. Vegetarian Diets: Planetary Health and Its Alignment with Human Health Adv Nutr, 2019 Nov 1, 10(Suppl_4), S380–S388.
16. Desmond M.A., Sobiecki J.G., Jaworski M. et al. Growth, body composition, and cardiovascular and nutritional risk of 5- to 10-y-old children consuming vegetarian, vegan, or omnivore diets. Am J Clin Nutr, 2021 Jun 1, 113(6), 1565–1577. 
17. Moreno L.A., Meyer R., Donovan S.M. i wsp. Perspective: Striking a Balance between Planetary and Human Health: Is There a Path Forward? Adv Nutr, 2021 Nov 27, 13(2), 355–75. 

Pozostałe pozycje dostępne u autorki.