Żelazo – niezbędny składnik w początkowym okresie życia dziecka

Żelazo jest jednym z najważniejszych składników mineralnych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Bierze udział w procesie produkcji czerwonych krwinek (erytrocytów) i transporcie tlenu w organizmie. Jednym z okresów życia człowieka, w którym żelazo odgrywa niezmiernie istotną rolę, jest okres niemowlęcy. W czasie pierwszych miesięcy życia dziecko zużywa zapasy żelaza na intensywny wzrost i zwiększenie objętości krążącej krwi. W tym właśnie czasie żelazo odpowiada za prawidłowy rozwój mózgu, tworzenie się w nim sieci i połączeń komórek nerwowych odpowiadających za funkcje poznawcze.

Wystąpienie w okresie niemowlęcym niedoboru żelaza może w późniejszym życiu skutkować słabszym rozwojem psychomotorycznym, a także problemami w zachowaniu czy nauce. Ze względu na tak złożoną rolę żelaza zapotrzebowanie na nie jest zmienne i zależy od wieku, płci i stanu organizmu, a w przypadku dzieci najistotniejszym czynnikiem jest zmieniająca się masa ciała.

Potrzebujesz więcej wskazówek dotyczących utrzymania prawidłowego poziomu żelaza u dziecka? Nasz artykuł: "Niskie żelazo u dziecka – przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka" jest do Twojej dyspozycji!

Niedobór żelaza w diecie kobiety ciężarnej może mieć poważne skutki. Najważniejsze z nich to anemia u matki i dziecka oraz wcześniactwo. Anemia wynikająca z niedoboru żelaza w ciąży zwiększa także ryzyko wystąpienia niskiej masy urodzeniowej u dzieci oraz obniża ich odporność. 

Poza anemią u matki również wcześniactwo, niska masa urodzeniowa, ciąża wielopłodowa, a także utrata krwi w okresie okołoporodowym powodują, że noworodek ma zmniejszone zapasy żelaza już na starcie – są to tzw. grupy ryzyka zagrożone niedoborem żelaza i niedokrwistością [1, 2]. W przypadku dzieci urodzonych o czasie zapasy żelaza wystarczają na okres 4–6 miesięcy, czyli wtedy, gdy zaczyna się wprowadzać do diety dziecka pokarmy uzupełniające. Natomiast w grupach ryzyka zapasy żelaza wystarczają zaledwie na 1–3 miesięcy życia, a jednocześnie niemowlęta te mają znacząco zwiększone zapotrzebowanie na żelazo. Ważne jest, aby odpowiednią suplementacją, dobraną przez lekarza, nie dopuścić do niedoboru. 

Na niedobory żelaza narażone są również dzieci szybko rosnące, dzieci ze zmniejszonym łaknieniem, dziewczynki i kobiety z obfitymi miesiączkami, dzieci z nadwagą, kobiety w ciąży, osoby aktywne sportowo (szczególnie biegające kobiety) [3] oraz wegetarianie i weganie. 

Suplementować?

Suplementacja u kobiety ciężarnej jest bardzo ważna, ponieważ ogranicza ryzyko rozwoju niedokrwistości u mamy i u dziecka. Natomiast grupami ryzyka, które wymagają suplementacji żelazem aż do 12. miesiąca życia, bez względu na to, jakie mają aktualne wyniki badań krwi, są: dzieci urodzone przedwcześnie, dzieci z masą urodzeniową 2000–2500 g, dzieci z ciąż mnogich, dzieci mam z niedokrwistością w czasie ciąży oraz dzieci narażone na straty krwi w okresie okołoporodowym [1, 2]. Dla pozostałych grup osób narażonych na niedobór żelaza zaleca się przeprowadzanie okresowych badań i ewentualną modyfikację diety lub włączenie suplementacji.

Ważne dawki

Warto pamiętać, że w najbardziej wrażliwych grupach pacjentów, jakimi są niemowlęta i dzieci, żelazo powinno być podawane w ściśle określonych dawkach dostosowanych do masy ciała. Zarówno Amerykańska Akademia Pediatrii (AAP) [4], Europejskie Stowarzyszenie Gastroenterologii Pediatrycznej, Hepatologii i Żywienia (ESPGHAN) [5], jak i Polskie Towarzystwo Neonatologiczne (PTN) [2] rekomendują podaż żelaza w dawkach dostosowanych do masy ciała dziecka, ponieważ nadmiar żelaza jest równie niebezpieczny jak jego niedobór. Rekomendowane dawki to:

• profilaktycznie – 1–2 mg Fe/kg m.c. dziennie,
• leczniczo – 4–6 mg Fe/kg m.c. dziennie.

U kobiet w ciąży według rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego suplementację żelaza doustnymi preparatami w dawce 30 mg dziennie należy prowadzić od pierwszej wizyty (> 8. tygodnia), a w przypadku stwierdzenia niedokrwistości dobowa dawka powinna wynosić 60–120 mg dziennie [6]. 

Nie przesadzaj z ilością

Należy zwrócić uwagę, że żelazo jest pierwiastkiem toksycznym i podawane w nadmiarze może poważnie zaszkodzić. W trakcie terapii może wystąpić podrażnienie błony śluzowej żołądka objawiające się bólem brzucha i wymiotami. Z kolei długotrwałe podawanie żelaza w dawkach przekraczających możliwości organizmu do jego wchłonięcia może wiązać się z powstawaniem wolnych rodników i uszkodzeniami wielu narządów. Ryzyko powstania takiego nadmiaru zwiększa się wskutek podawania dawki niedostosowanej do masy ciała pacjenta lub podawania formy żelaza o niskiej biodostępności, czyli takiej, której wchłanianie w jelicie jest z różnych powodów utrudnione. Aktualnie najbezpieczniejszą formą żelaza na rynku jest żelazo elementarne. Jest to również forma o najwyższej biodostępności i z tych względów jest rekomendowana przez Polskie Towarzystwo Neonatologiczne w najnowszych Standardach Opieki nad Noworodkiem w Polsce z 2017 r. [2].

Innowacyjne żelazo elementarne

Żelazo elementarne to forma czystego żelaza cechująca się parametrami cząsteczki gwarantującymi optymalne wchłanianie [7]. Nie ulega ono przekształceniu w jamie ustnej i nie powoduje przebarwień zębów oraz nieprzyjemnego smaku. Jego przemiana następuje w żołądku, ale odbywa się to w czasie 45–60 min, w sposób łagodny, dzięki czemu żołądek nie jest podrażniany. Tak przekształcone żelazo elementarne ma już formę łatwo przyswajalnych jonów dwuwartościowych. To przekłada się na jego bardzo wysoką biodostępność, szacowaną na poziomie 70% [8, 9] i znacznie skuteczniejsze niż w przypadku innych form żelaza uzupełnianie zapasów [10]. Dodatkowo badania kliniczne dotyczące bezpieczeństwa wskazują, że można go podać nawet 10 razy więcej niż innych form, zanim wystąpią podobne działania niepożądane. Natomiast toksyczne dawki żelaza elementarnego są nawet 100 razy wyższe niż w przypadku innych form, dlatego też ryzyko jego przedawkowania jest znikome [11]. 

Witaminowe wspomagacze

Aby zwiększyć skuteczność suplementacji żelaza warto ją wspomóc witaminami. Szczególną grupą są tzw. witaminy krwiotwórcze, które wspomagają przemiany żelaza i jego efektywne wykorzystanie do produkcji czerwonych krwinek [12]. Należą do nich między innymi:

• witamina B6 – niezbędna do powstania hemoglobiny; odpowiada za prawidłowe działanie enzymu, który włącza żelazo do hemu;
• witamina B9, inaczej kwas foliowy – bierze udział w procesach krwiotwórczych i podziałach komórkowych, należy jednak zwrócić uwagę, że zasadne jest przyjmowanie witaminy B9 w jej aktywnej biologicznie formie w postaci 5-metylo-4-hydrofolianu (5-MTHF). Syntetyczny kwas foliowy wymaga bowiem przekształcenia do formy aktywnej za pomocą specjalnego enzymu, którego działanie według badań może być upośledzone u połowy populacji kobiet w Polsce;
• witamina B12 – reguluje produkcję czerwonych krwinek, a także jest odpowiedzialna za ich dojrzewanie.

Bardzo ważne są dawki witamin, zwłaszcza w przypadku wcześniaków [13]. Zarówno PTN [2], jak i ESPGHAN [14], wskazują dzienne zapotrzebowanie wcześniaków na te składniki i zalecają, aby dawki były dostosowane do masy ciała niemowlęcia:

• witamina B6 – 45–300 µg/kg m.c. dziennie,
• witamina B9 – 35–100 µg/kg m.c. dziennie,
• witamina B12 – 0,1–0,77 µg/kg m.c. dziennie.

Suplementacja witaminami, jako wsparcie dla wykorzystania żelaza u starszych dzieci i dorosłych, powinna odbywać się z zachowaniem porcji odpowiadających dziennemu zapotrzebowaniu.

Laktoferyna warta rozważenia

Wsparcia w uzupełnianiu zapasów żelaza może dostarczyć laktoferyna (LF) – białko z rodziny transferyn, które wiąże wolne żelazo w jelicie i wspomaga wchłanianie. Taki mechanizm ma szczególne znaczenie u niemowląt, u których receptory dla LF znajdują się na całej długości jelita cienkiego [15]. Z tego powodu LF obecna w mleku kobiecym jest głównym źródłem żelaza w początkowym okresie życia. U wcześniaków ze względu na niedojrzałość układu pokarmowego oraz tych karmionych mlekiem modyfikowanym podaż LF może okazać się niewystarczająca [16]. U tych dzieci warto rozważyć suplementację laktoferyny, która ma również działanie wspomagające odporność.

Bibliografia:

1. Pleskaczyńska A., Dobrzańska A. Profilaktyka niedoboru żelaza u dzieci – standard postępowania. Standardy Medyczne/Pediatria 2011, 8: 100–106.
2. Polskie Towarzystwo Neonatologiczne. Standardy Opieki Medycznej nad Noworodkiem w Polsce. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego – wydanie II, Warszawa 2017.
3. Deldicque L., Francaux M. Recommendations for healthy nutrition in female endurance runners: an update. Frontiers inn Nutrition 2015, 2: 17.
4. Baker R.D., Greer F.R., The Committee On Nutrition. Diagnosis and Prevention of Iron Deficiency and Iron-Deficiency Anemia in Infants and Young Children (0-3 Years of Age). Pediatrics 2010, 126: 1040–1050.
5. Domellof M., Braegger C., Campoy C. i wsp. Iron Requirements of Infants and Toddlers. Journal Pediatric Gastroenterology and Nutrition 2014, 58: 119–129.
6. Zespół Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących. Ginekologia Polska 2014, 5: 395–399.
7. Hu B. A study on elemental irons and iron compounds for food fortification. 18th International Congress of Nutrition, Nutrition Safari for Innovative Solutions, 19–23.09.2005, Durban, South Africa.
8. Sacks P.V.,  Houchin D.N. Comparative bioavailability of elemental iron powders for repair of iron deficiency anemia in rats. Studies of efficacy and toxicity of carbonyl iron. The American Journal of Clinical Nutrition 1978, 31: 566–573. 
9. Patil S.S., Khanwelkar C.C., Patil S.K. Conventional and newer oral iron preparations. International Journal Medical and Pharmaceutical Sciences 2012, 2(3): 16–22.
10. Farias I.L.G., Colpo E., Botton S.R. i wsp. Carbonyl iron reduces anemia and improves effectiveness of treatment in under six-year-old children. Revista Brasileira de Hematologia e Hemoterapia 2009, 31(3): 125–131.
11. Gordeuk V.R., Brittenham G.M., Hughes M. I wsp. High-dose carbonyl iron deficiency anemia: a randomized double-blind study. The American Journal of Clinical Nutrition 1987, 46: 1029–1034.
12. Gołębiowska-Staroszczyk S., Matysiak M. Rola witamin w procesie erytropoezy. Standardy Medyczne/Pediatria 2011, 8: 938–946.
13. Koletzko B. (red.). Nutritional Care of Preterm Infants: Scientific Basis and Practical Guidelines. S Karger AG 2014.
14. Agostoni C., Buoncore G., Carnielli V.P. i wsp. Enteral Nutrient Supply for Preterm Infants: Commentary From the ESPGHAN Committee on Nutrition. Journal Pediatric Gastroenterology and Nutrition 2010, 50: 1–9.
15. Artym J. Laktoferyna – strażnik procesów przyswajania żelaza. Postępy Biologii Komórki 2015, 42(2): 283–308.
16. Lauterbach R., Kamińska E., Michalski P. i wsp. Laktoferyna – glikoproteina o dużym potencjale terapeutycznym. Developmental Period Medicine 2016, 20(2): 118–125.