Dieta w terapii zaburzeń psychicznych

W ostatnich latach epidemiolodzy obserwują wzrost zachorowań na choroby i zaburzenia psychiczne, jak depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia nastroju, apatia, stany lękowe i wiele innych. Przyczyny tych chorób są różne, jednak niewątpliwie ważnym aspektem jest styl życia, który w ostatnich dziesięcioleciach uległ zmianie. Spożywamy żywność gorszej jakości, ograniczyliśmy również aktywność fizyczną, które to elementy są ważne dla naszego zdrowia psychicznego i samopoczucia. Badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii wykazały, że 88 proc. Osób populacji obarczonej ryzykiem występowania zaburzeń afektywnych oraz lękowych, którzy zmienili sposób żywienia na śródziemnomorski, odczuło zdecydowaną zmianę samopoczucia i sprawności psychicznej, ponad 1/4 badanych stwierdziła, że zmiana sposobu odżywiania pomogła im się pozbyć zmian nastrojów, a 25 proc. badanych zauważyło, że nowa dieta znacznie ograniczyła częstość ataków paniki i lęku oraz stanów depresyjnych. Mikroflora jelit Ważnym elementem zdrowia psychicznego jest stan mikroflory jelit. Do niedawna nie kojarzono funkcjonowania jelit z ośrodkowym układem nerwowym (OUN), dopóki nie odkryto interakcji w obrębie osi jelitowo-mózgowej. Jest to szlak łączący funkcjonowanie jelit z ośrodkowym układem nerwowym, wpływającym również na układ immunologiczny i endokrynny, a zatem praktycznie na cały organizm. Liczne badania naukowe wskazują na wpływ flory bakteryjnej na nastrój i zachowanie oraz na jej oddziaływanie przeciwlękowe i przeciwdepresyjne poprzez modulację stężenia cytokin pro- i przeciwzapalnych, wpływ na zawartość tryptofanu – prekursora serotoniny i jego metabolitów, produkcję neuromediatorów, a także wpływ na ekspresję ich receptorów w mózgu, interakcję z jelitowym i autonomicznym układem nerwowym. Wynika z tego, że poprzez modulację flory jelitowej możemy oddziaływać na zdrowie psychiczne i samopoczucie, a czynnikiem bezpośrednio wpływającym na nią jest dieta. Podstawą diety, jeśli chodzi o skład mikroflory przewodu pokarmowego, jest spożycie odpowiednich bakterii probiotycznych. Probiotyki to bakterie korzystne dla zdrowia, chroniące przed rozwojem szczepów patogennych, czyli wywołujących choroby, biorące udział w syntezie niektórych związków odżywczych (witamina K, witaminy z grupy B) oraz wykazujące działanie immunomodulujące (wpływ na układ odpornościowy). Źródłem probiotyków są fermentowane napoje mleczne (kefir, jogurt), zawierające w swoim składzie szczepy Lactobacillus Casei i Biffidus, a także suplementy diety. Pożywką dla ich wzrostu są prebiotyki – oligosacharydy zawarte w warzywach i owocach. Co w diecie Inne składniki żywności o udowodnionym wpływie na układ nerwowy i zdrowie psychiczne to:

• Witamina B1 (tiamina). Bierze udział w prawidłowym przekazywaniu impulsów nerwowych, więc jej niedobory prowadzą do zaburzeń ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Ponieważ tiamina bierze udział w przemianach węglowodanowych, jej niedobór może ograniczać podaż glukozy – głównego substratu energetycznego dla mózgu, skutkując gromadzeniem się w nich innych szkodliwych związków – kwasu mlekowego i pirogronowego.

• Witamina B12 (kobalamina). Buduje powłoki nerwowe, ale również wpływa na syntezę neurotransmiterów, czyli substancji wydzielanych przez mózg (jak serotonina, dopamina), których funkcją jest przekazywanie sygnałów między neuronami. Upośledzone wydzielanie tych substancji przyczynia się więc do zmian stanu psychicznego. W badaniach na osobach z depresją udowodniono, że u chorych z jednoczesnymi deficytami witaminy B12, częściej notowano złą odpowiedź na leczenie przeciwdepresyjne, z kolei suplementacja tej witaminy poprawia skuteczność terapii. Poza depresją u osób z niedoborami kobalaminy, może pojawić się: niepokój psychoruchowy, zmiana osobowości, łagodne zaburzenia pamięci oraz demencja.

• Kwas foliowy (witamina B9). Niedostarczanie organizmowi odpowiednich ilości kwasu foliowego powoduje u starszych osób dystrofię umysłową. Badania prowadzone nad awi-taminozą (niedoborami) witaminy B9 potwierdziły zależność jej stężenia w organizmie od uszkodzeń neurologicznych, więc nieodpowiednie spożycie może przyczynić się do depresji oraz atrofii mózgowej. Warto dodać, że niedobór witaminy B12 i kwasu foliowego stwierdza się u jednej trzeciej pacjentów cierpiących na choroby psychiczne, co potwierdza ich istotę dla zdrowia psychicznego.

• Niacyna (witamina PP). Niacyna również bierze udział w funkcjonowanie mózgu i obwodowego układu nerwowego. Przy jej niewystarczającym spożyciu dochodzi do wystąpienia przygnębienia, depresji, utraty lub zaburzeń pamięci. Witamina ta jest z powodzeniem wykorzystywana w leczeniu schizofrenii.

• Witamina B6 (pirydoksyna). Odpowiedzialna jest za prawidłową pracę całego układu nerwowego. Podnosi stężenie serotoniny, odpowiedzialnej za dobry nastrój. Długotrwałe niedobory pirydoksyny w diecie prowadzą do zaburzeń neurologicznych, w tym starzenia się neuronów mózgu w wyniku nieprawidłowej syntezy ważnych substancji w mózgu. Niedobór witaminy B6 przyczynia się także do zmiany składu aminokwasów w niektórych partiach mózgu, do apatii i bezsenności.

• Biotyna. Znacząco wpływa na układ nerwowy, a jej niedobory objawiają się depresją, znużeniem, apatią, sennością, stanami lękowymi, halucynacjami, nadwrażliwością czuciową.

• Magnez. Zapewnia dostęp energii dla mózgu, gdyż jest odpowiedzialny za przekształcanie glukozy do ATP – związku wysokoenergetycznego. Jego niedobory powodują nadpobudliwość, halucynacje, zmienność nastroju, zaburzenia świadomości i snu, zmęczenie, zaburzenia równowagi, koncentracji uwagi i pamięci, bóle głowy, oczopląs, drgawki.

• Substancje antyoksydacyjne (witamina C, E, beta karoten, polifenole). Neutralizują działanie wolnych rodników, które powodują zanik neuronów, czyli starzenie się mózgu oraz prawdopodobnie przyczyniają się do rozwoju choroby Alzheimera.

• Aminokwasy rozgałęzione (izoleucyna, leucyna, walina). Odpowiednio wysokie stężenie aminokwasów rozgałęzionych we krwi jest czynnikiem powodującym ograniczony wychwyt tryptofanu, tyrozyny i fenyloalaniny do mózgu. Właściwość ta jest wykorzystywana w leczeniu schorzeń psychicznych i neurologicznych, takich jak encefalopatia wątrobowa, zaburzenie afektywne dwubiegunowe (wyniki badań wykazały, że aminokwasy rozgałęzione, podawane chorym pacjentom przez 7 dni w ilości 60 g/dobę powodowały znaczącą redukcję objawów manii). Aminokwasy rozgałęzione pełnią funkcję regulacyjną w zakresie oddziaływania na sekrecję hormonów i katecholamin (substancji związanych m.in. ze stresem), przy powstawaniu neurotransmiterów oraz pobudzaniu syntezy białek. Mogą zatem stanowić źródło energii, ale też wpływać na samopoczucie.

• Witamina K. Ma udowodnione działanie prewencyjne w stosunku do choroby Alzheimera. Chroni również czy traumatycznych uszkodzeniach tkanki mózgowej.

• Kwasy tłuszczowe omega-3. Kwasy te mają działanie przeciwzapalne, a więc chronią komórki mózgu przed uszkodzeniami. Omega-3 zapewniają odpowiednią strukturę błon neuronalnych oraz stan naczyń krwionośnych w mózgu. Biorą również udział w przekazywaniu impulsów nerwowych. Udowodniono, że ich niedobór wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia depresji.

Jak dobrać właściwą dietę? W zaburzeniach pamięci i koncentracji korzystne działanie przynosi dieta o niskiej zawartości cholesterolu i kwasów tłuszczowych nasyconych. Dieta taka powinna obfitować w produkty zawierające substancje obniżające stężenie niekorzystnych lipidów, jak allina, allicyna, związki siarkowe (czosnek) oraz cholinę – prekursora acetyloholiny (drożdże, żółtko jaja, groszek zielony, kiełki pszenicy). Zapotrzebowanie na cholinę zwiększa się w sytuacji przewlekłego stresu. Jej synteza zachodzi w obecności kwasu foliowego, więc dieta osób z zaburzeniami pamięci i koncentracji powinna być bogata w zielone warzywa (brokuły, brukselka, kapusta, jarmuż, sałata) oraz owoce (cytrusowe, kiwi). W sytuacjach przewlekłego obniżenia nastroju, stresu, nerwicy i depresji korzystne efekty przynosi dieta obfitująca w kwasy tłuszczowe omega-3 (eikozapentaenowy i dokozaheksaenowy) oraz tryptofan. Źródłem kwasów omega-3 są tłuste ryby (makrela, łosoś, halibut, śledź, sardynki). Kwasy te biorą udział w syntezie neuroprzekaźników – dopaminy i serotoniny. Źródłem tryptofanu są natomiast ziarna zbóż, banany oraz niektóre produkty pszczele, np. pyłek kwiatowy. Tryptofan jest prekursorem serotoniny oraz tryptaminy. W zaburzeniach lękowych, bezsenności oraz przewlekłym stresie korzystne efekty przynosi dieta bogata w cholinę oraz inozytol. Inozytol wykazuje działanie redukujące napięcie i lęki, zmniejszające stres oraz nasenne. Jego źródłem w pokarmach są orzechy, zboża oraz warzywa, głównie strączkowe (groch, fasola). W diecie dzieci nadaktywnych, z deficytem uwagi (ADHD), należy wykluczyć produkty bogate w cukry proste (słodycze, cukier, soki owocowe kupne, dżemy, powidła, napoje słodzone kolorowe), kofeinę, tartrazynę (składnik niektórych napojów i esencji owocowych) oraz konserwanty, sztuczne barwniki i aromaty oraz substancje słodzące (aspartam). Żywność prozdrowotna Żywność, która działa profilaktycznie i leczniczo w aspekcie zaburzeń psychicznych: Orzechy. Są niepowtarzalnym źródłem kwasów tłuszczowych nienasyconych, biotyny magnezu, niacyny, witaminy B6 i cynku, odpowiadających za funkcje mózgu. Różne gatunki kryją w sobie nieco inne wartości odżywcze, jednak każdy wpływa korzystnie na pracę mózgu. Żywieniowcy szczególnie polecają orzechy włoskie. Miody. Ze względu na zawartość choliny, substancji antyoksydacyjnych i biotyny mają działanie uspokajające, poprawiające pamięć i koncentrację oraz zapobiegające starzeniu się neuronów. Dobrze przyswajalna glukoza sprawia, że miód jest doskonałym źródłem energii dla mózgu. Również w sytuacjach stresowych, okresach apatii, nerwicy i wzmożonej pracy umysłowej zaleca się spożywanie szczególnie miodu spadziowego, wielokwiatowego i rzepakowego, gdyż wykazano ich działanie zmniejszające pobudliwość nerwową, ułatwiające zasypianie i poprawiające wydolność psychiczną. Warzywa  zielone  (kapusta, szpinak, brukselka, brokuły, jarmuż). Dostarczają znacznych ilości kwasu foliowego, witaminy K oraz substancji antyoksydacyjnych. Kasze. Są bogatym źródłem witamin z grupy B, magnezu, cynku. Szczególne wartości odżywcze posiada kasza gryczana i jaglana, ale również jęczmienna i pęczak. Tłuste ryby (makrela, śledź, łosoś, sola). Dostarczają cennych kwasów omega-3, witaminy B12 i B6. Warto wybierać te ze sprawdzonych źródeł, aby mieć pewność, że nie są karmione pożywieniem wyjałowionym ze składników odżywczych i nie są zanieczyszczone metalami ciężkimi, które destrukcyjnie wpływają na układ nerwowy. Jaja. Zawierają witaminę B12, lecytynę, ale również witaminę D, co do której również nie ma wątpliwości, że zapobiega depresji i poprawia nastrój. Warzywa strączkowe (fasola, ciecierzyca, soczewica, groch) – z substancji szczególnie istotnych dla mózgu dostarczają witaminy B1, magnezu, cynku, niacyny, witaminy B6 i biotyny. Podsumowanie:

• Podstawą diety sprzyjającej zdrowiu psychicznemu są produkty zbożowe, warzywa ciemnozielone i strączkowe, owoce, orzechy, ryby tłuste oraz fermentowane napoje mleczne.
• W zaburzeniach pamięci i koncentracji korzystne działanie przynosi dieta o niskiej zawartości cholesterolu i kwasów tłuszczowych nasyconych.
• W sytuacjach przewlekłego obniżenia nastroju, stresu, nerwicy i depresji korzystne efekty przynosi dieta obfitująca w kwasy tłuszczowe omega-3.

Wybrana literatura:

1. J. F. Cryan, T. G. Dinan, Mind-altering microorganisms: the impact of the gut microbiota on brain and behavior, Nature Reviews Neuroscience, 2012.
2. D. Czarnecki, M. Ziółkowski, B. Łangowska-Grodzka, Dieta w leczeniu pacjentów z zaburzeniami zdrowia psychicznego, Psychiatria w praktyce ogólnolekarskiej, 2007.
3. M. E. Drywień, J.Dźwigała, M. Staszewska-Skurczyńska, Znaczenie aminokwasów rozgałęzionych w żywieniu człowieka oraz profilaktyce i przebiegu niektórych chorób, Medycyna ogólna i nauki o zdrowiu, 2013.
4. P. M. Kidd, Omega-3 DHA and EPA for Cognition, Behavior, and Mood: Clinical Findings and Structural - Functional Synergies with Cell Membrane Phospholipids, Alternative Medicine Review, 2007.
5. K. A. Neufeld, J. A. Foster, Effects of gut microbiota on the brain: implications for psychiatry, Journal of Psychiatry and Neuroscience, 2009.
6. T. Pawełczyk, M. Kotlicka-Antczak, A. Dietrich-Muszalska, Rola wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w etiopatogenezie i leczeniu zaburzeń psychicznych, Psychiatria i psychologia kliniczna 2010.
7. L. Rudzki, A. Szulc, Wpływ jelitowej flory bakteryjnej na ośrodkowy układ nerwowy i jej potencjalne znaczenie w leczeniu zaburzeń psychicznych, Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii, 2013.

Autorka artykułu:  Justyna Jessa Dietetyk, absolwentka dietetyki na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym, prowadzi poradniê Prenavita w Warszawie.