Mleko matki – pierwsza żywność w życiu człowieka – to najpiękniejszy dar, jaki matka może dać dziecku. Jest modelowym przykładem żywności funkcjonalnej – ma naturalne pochodzenie, wykazuje korzystny wpływ na organizm, prowadzi do ogólnej poprawy stanu zdrowia, zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób, a działanie prozdrowotne potwierdzone jest badaniami klinicznymi u ludzi. Odporność organizmu można najogólniej zdefiniować jako zdolność do usuwania i kontrolowania czynników zagrażających jego integralności, zarówno zewnętrznych (bakterie, wirusy, pasożyty, grzyby, toksyny), jak i wewnętrznych (obumierające tkanki). Zapewniają ją bariery naturalne (skóra i błony śluzowe) oraz odporność nieswoista (wrodzona, naturalna) i swoista (nabyta). U noworodka niedojrzała odporność swoista nie stanowi wystarczającego wsparcia dla odporności nieswoistej. Wzmacniają ją w sposób naturalny składniki mleka matki, a szczególnie tego pierwszego mleka, z pierwszych godzin po urodzeniu, czyli siary. Pokarm kobiecy powstaje w pęcherzykach mlecznych gruczołów piersiowych pod wpływem hormonów prolaktyny i oksytocyny. Do jego produkcji organizm matki przygotowuje się już od drugiego trymestru ciąży. Okres laktacji dzieli się na 3 fazy, a mleko nosi odpowiednio nazwy: mleko początkowe (Colostrum, siara) – 1. tydzień życia dziecka, mleko przejściowe – 2.–3. tydzień życia i mleko dojrzałe – od 2. miesiąca. Na fenomen działania odpornościowego mleka matki składa się synergistyczne działanie jego specyficznych składników. W mleku kobiecym występuje ponad 400 białek pełniących funkcje odżywcze, budulcowe i immunomodulujące. Białka i peptydy pokarmu kobiecego należą do dwóch głównych frakcji: są to białka serwatkowe i kazeina. W mleku dojrzałym 70% stanowią białka serwatkowe, głównie alfa-laktoalbumina, laktoferyna, laktoalbumina, immunoglobulina wydzielnicza (sIgA) i inne immunoglobuliny (IgM, IgG, IgD, IgE). Zapewniają noworodkom i niemowlętom z jeszcze niedojrzałym w pełni układem odpornościowym ochronę przed infekcjami. Prowadzone od wielu lat badania nad laktoferyną wskazują, że jest ona jednym z najważniejszych czynników wspierających i regulujących odporność zarówno nabytą (swoistą), jak i nieswoistą (wrodzoną). Zawartość laktoferyny w siarze przewyższa wielokrotnie jej zawartość w mleku dojrzałym. Laktoferyna wchodzi w reakcję z elementami ścian bakterii patogennych, takich jak Salmonella typhimurium, Escherichia coli, Staphylococcus, i wspiera rozwój bakterii fizjologicznych, m.in. Lactobacillus i Bifidobacterium. Działa synergistycznie z lizozymem, zwielokrotniając jego aktywność przeciwbakteryjną m.in. wobec Vibrio cholerae i Escherichia coli. Forma laktoferyny wolna od żelaza (apolaktoferyna) wykazuje aktywność przeciwgrzybiczą głównie w stosunku do szczepów Candida. Wykazano także działanie przeciwpasożytnicze laktoferyny wobec Toxoplasma gondii, Plasmodium plancifarum i Trypanosoma. W stosunku do wirusów najbardziej istotnych w patologii człowieka, m.in. CMV, HBV, HCV, RSV i HIV, stwierdzono jej bezpośrednie działanie przeciwwirusowe i aktywację układu immunologicznego.
Lizozym występuje w większości płynów ustrojowych i w komórkach odpornościowych, a ze względu na oporność na trawienie w przewodzie pokarmowym jest szczególnie przydatny w niszczeniu bakterii w jelitach. Ma zdolność hydrolizy membran komórek bakterii gram-dodatnich i gram-ujemnych. W przeciwieństwie do laktoferyny i innych przeciwciał jego zawartość w mleku matki wzrasta wraz z długością okresu laktacji.
POLECAMY
Laktoalbuminy (alfa lub beta) mają silne działanie przeciw wirusowi HIV-1 i chronią błonę śluzową jelita, zapobiegając biegunkom infekcyjnym, szczególnie w przebiegu infekcji Escherichia coli.
Białko wiążące kwas foliowy i foliany (FBP) ułatwia przyswajanie kwasu foliowego i jego pochodnych oraz wspiera namnażanie bakterii bifidowych w mikrobiocie jelit niemowlęcia.
Kazeina – białka jej 4 frakcji (zwłaszcza kazeina k) wspierają rozwój bifidobakterii i utrudniają wzrost mikroorganizmów chorobotwórczych.
Cytokiny (interleukiny, czynnik wzrostu TGF) mają działanie immunomodulacyjne i przeciwzapalne.
Immunoglobuliny, obecne we wszystkich tkankach i płynach ustrojowych, a szczególnie w siarze, wskazują na szczególną ich rolę w zapobieganiu infekcji i budowaniu odporności niemowlęcia. Pierwsze ich zadanie to eliminacja bakterii patogennych w jelicie, co pozwala na swobodny rozwój szczepów fizjologicznych w tym środowisku odpowiedzialnych za integralność błony śluzowej jelita. Imunoglobulina wydzielnicza sIgA należy do grypy przeciwciał i produkowana jest przez mastocyty w przewodach piersiowych matki. Stężenie jej w siarze wynosi 12 mg/ml, a w mleku dojrzałym 1 mg/ml. W jelicie noworodka powoduje miejscową tolerancję na antygeny pokarmowe oraz wiąże i unieczynnia szkodliwe bakterie. Drugie zadanie immunoglobulin polega na wspieraniu odporności humoralnej, wspomagające odporność własną (czynną). Swoistość tych przeciwciał odpowiada środowisku, w jakim dziecko przebywa.
Węglowodanowe składniki mleka matki (oligosacharydy) uznawane są za prebiotyki, a mleko matki za żywność prebiotyczną, ponieważ aktywują wzrost pożytecznych bakterii jelitowych dziecka.
Laktoza (dwucukier) – w jelitach w wyniku rozkładu laktozy przez bakterie powstaje kwas mlekowy, który obniżając pH, reguluje rozwój i aktywność bakterii Lactobacillus odpowiedzialnych za budowanie odporności.
Mleko ludzkie zawiera też zbilansowany zestaw wszystkich witamin, lipidów i przeciwutleniaczy pośrednio wpływających na powstawanie odporności dziecka.
Szczególną uwagę należy zwrócić na oddziaływanie mleka matki, a zwłaszcza siary na mikrobiotę jelitową. Dziecko zaczyna budować swoją florę jelitową w momencie porodu drogami naturalnymi. Poród obok karmienia piersią to jeden z najważniejszych czynników kształtujących skład mikrobioty jelitowej dziecka. Podczas porodu fizjologicznego noworodek kolonizuje się mikrobiotą pochwy oraz florą jelita grubego matki. Kolejne bakterie, które zasiedlają jego jelita, to komensalne bakterie rodzaju Bifidobacterium, Bacteroides, Lactobacillus pochodzące z mleka matki. Mikrobiota jelitowa stymuluje układ immunologiczny poprzez tkankę limfoidalną związaną ze śluzówką jelita. Odpowiada także za wspomaganie procesu trawienia, produkcję witamin (z grupy B i K), ochronę przed mikroorganizmami chorobotwórczymi oraz za szczelność bariery jelitowej, a dalej za prawidłowe wchłanianie strawionego pokarmu. Poród zabiegowy (cięcie cesarskie) pozbawia dziecko pierwszych bakterii fizjologicznych. Jego jelita zasiedlają mikroorganizmy skórne oraz mikroorganizmy ze środowiska szpitalnego niekoniecznie przyjazne dla organizmu dziecka. Dzięki właściwościom bakteriostatycznym i bakteriobójczym mleka matki organizm dziecka poradzi sobie z tymi bakteriami, a jego mikrobiota po ok. 6 miesiącach powinna odzyskać prawidłowy skład.
Badania naukowe wykazały, że korzyści zdrowotne są większe, jeżeli dziecko otrzymuje wyłącznie mleko matki (WKP – Wyłączne Karmienie Piersią). Na przykład w grupie, gdzie WKP trwało > 6 miesięcy, zanotowano mniejsze o 77% ryzyko zapalenia płuc, o 63% infekcji dróg oddechowych, > 3 miesięcy – mniejsze o 50% ryzyko zapalenia ucha środkowego, o 27% ryzyko astmy i atopowego zapalenia skóry. W żywieniu wcześniaków zmniejsza ryzyko martwiczego zapalenia jelit o 77%.
Kiedy rozpocząć, a kiedy zakończyć karmienie piersią?
To rodzice, a zwłaszcza mama, podejmują decyzję, w jaki sposób będzie karmione ich dziecko. W ostatnich latach zaobserwowałam wzrastającą tendencję do karmienia piersią, coraz częściej do 12. miesiąca życia dziecka, a nawet dłużej. Zgodnie z polskim standardem opieki okołoporodowej pierwsze karmienie powinno odbyć się już na sali porodowej, w kontakcie skóra do skóry i trwać bez przerywania do jego naturalnego zakończenia.
Wszystkie zabiegi pielęgnacyjne, badania, iniekcje itp. powinny odbyć się później. Takie zachowanie ma niezwykle korzystne znaczenie na pobudzenie i przebieg laktacji oraz pozwala na dalszą kolonizację układu pokarmowego dziecka przez mikrobiotę matki.
Optymalne wydaje się wyłączne karmienie piersią przez 6 miesięcy. Wprowadzanie żywienia uzupełniającego powinno nastąpić nie później niż w 26. tygodniu po porodzie (nie zastępuje ono karmień piersią). Kontynuowanie karmienia może trwać dowolnie długo, jeśli będzie to pożądane przez matkę i dziecko. Jeśli chodzi o moment zakończenia, to WHO zaleca, aby karmienie piersią było kontynuowane przez minimum 2 lata, natomiast ESPGHAN (Europejskie Towarzystwo Gastroenterologii Hepatologii i Żywienia Dzieci) wydał oświadczenie, że karmienie mlekiem matki powinno trwać tak długo, jak wynika to z potrzeb matki i dziecka. Nie ma dowodów na szkodliwość karmienia piersią w sferze psychiki i rozwoju do 3. roku życia dziecka, a nawet dłużej.
Nadal często dochodzi do zaprzestania karmienia piersią w pierwszych tygodniach po porodzie z powodu dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego dziecka – kolki, obfite ulewania, stolce o nieprawidłowej konsystencji.
Wprowadzane jest mleko modyfikowane, które nigdy nie zapewni dziecku odporności takiej jak pokarm matki. Podobna sytuacja ma miejsce, jeśli matce wydaje się, że dziecko płacze, ponieważ ma za mało pokarmu, i zaczyna je dokarmiać mlekiem modyfikowanym, a nie stara się pobudzić laktację. Wsparcie laktacyjne i emocjonalne w decyzji utrzymania wyłącznego karmienia piersią ze strony lekarza, położnej czy doradcy laktacyjnego jest w takich sytuacjach nieocenione. Dzieci karmione mlekiem modyfikowanym zdecydowanie częściej zapadają na infekcje wirusowe dróg oddechowych i jelit.
Liczne badania naukowe podkreślają też wiele innych zalet karmienia piersią dla dziecka:
- Pokarm optymalnie zbilansowany, świeży i bezpieczny dla organizmu.
- Chroni przed alergiami i nietolerancjami pokarmowymi.
- Zmniejsza ryzyko nagłej śmierci niemowlęcia.
- Zmniejsza ryzyko zachorowalności na otyłość, cukrzycę, astmę, choroby serca i nadciśnienie.
- Zwiększa wzajemną więź psychiczną z matką.
Karmienie piersią przynosi również korzyści dla matki:
- Szybsza inwolucja macicy i mniejsze ryzyko krwotoku w okresie okołoporodowym.
- Rzadziej depresja poporodowa.
- Szybsza utrata wagi i powrót do figury sprzed ciąży.
- W latach późniejszych rzadziej rak piersi i rak jajnika, mniejsze ryzyko osteoporozy w okresie post menopauzy, rzadziej nadciśnienie i choroby układu krążenia.
Podsumowanie
Mleko matki dostarcza wszystkich niezbędnych do prawidłowego rozwoju dziecka składników i stanowi naturalną ochronę przed wirusowymi, bakteryjnymi i grzybiczymi infekcjami oraz alergiami. Obok porodu ma zasadniczy wpływ na prawidłową kolonizację jelit noworodka bakteriami fizjologicznymi i właściwą aktywację układu immunologicznego. Wyłączne karmienie piersią i jego długość ma ogromne znaczenie w budowaniu odporności dziecka w pierwszych latach życia.
Bibliografia:
- Kowalska D., Gruczyńska E., Bryś J.: Mleko matki – pierwsza żywność w życiu człowieka. Probl. Hig. Epidemiol. 2015,96(2):387–398.
- Nehring-Gogulska M.: Karmienie piersią lub mlekiem kobiecym jako złoty standard w żywieniu niemowląt – część 1. Pediatria po Dyplomie, 2017.
- Czyżewska M., Terpińska E., Mazurak M., Pirogowicz I., Steciwko A.: Karmienie naturalne, Family Medicine & Primary Care Review, 2005, 7, 3, s. 702–707.
- Gajewska E., Świderska B., Fuchs B., Terpińska E.: O karmieniu naturalnym raz jeszcze, Klinika Pediatryczna, 2000, 8(3), s. 357–361.
- Mikulska M., Zimmer D.: Immunologiczne znaczenie ludzkiego mleka, Ann. Acad. Med. Siles., 2006, 60, 5, s. 462–465.
- Bartnicka A., Gałęcka M., Mazela J.: Wpływ czynników prenatalnych i postnatalnych na mikrobiotę jelitową noworodków. Standardy Medyczne Pediatria. 2016.
- Hałasa M.: Colostrum. Naturalny regulator układu immunologicznego. PUM w Szczecinie 2020.
- Karwowska W., Kluszczyńska D., Waszkiewicz-Robak B.: Mleko kobiece jako żywność funkcjonalna. Annales Universitasis Mariae Curie-Sklodowska. Lublin-Polonia 2005, LX supl XVI.
- Loonnerdal B.: Breast milk: a truly functional food. Nutr 2000, 16 (7–8).
- Kowalewska-Kantecka B.: Karmienie pokarmem matki złotym standardem żywienia noworodków i niemowląt. Pediatr. Współz. Gastroenterol. Hepatol. Żyw. Dziecka 2007, 9.\
- Artym J., Zimecki M.: Rola laktoferyny w prawidłowym rozwoju noworodka. Postęp Hig. Med. Dośw. 2005, 59.
- Lonnerdal B.: Bioactive proteins in brest milk. J Pediatr chld Health 2013,49 (supl 1).
