Pozabiologiczne funkcje jedzenia
Jedzenie jako forma zaspokajania potrzeb psychicznych

Rozważania na temat zaspokajania potrzeb psychicznych za pomocą jedzenia należałoby rozpocząć od rozróżnienia dwóch pojęć – głodu i apetytu. Odczuwanie głodu regulowane jest za pomocą ośrodka głodu (hormon grelina) i sytości (hormon leptyna) zlokalizowanych w podwzgórzu. Działanie tych hormonów skłania człowieka do rozpoczęcia zachowań mających na celu znalezienie pokarmu i zaspokojenie potrzeby fizjologicznej organizmu [1]. Głód przestał być jednak jedynym stymulatorem do rozpoczęcia jedzenia – można nie być głodnym, ale mieć apetyt na dany produkt. Apetyt określany jest jako zapotrzebowanie na jedzenie, które uwarunkowane jest psychologicznie i nie ma związku z fizjologicznymi funkcjami organizmu [2].

Znaczenie jedzenia

Podstawowa funkcja jedzenia, czyli dostarczanie organizmowi niezbędnych składników odżywczych i utrzymywanie przy życiu, w obecnych czasach straciła na wartości. Stały i nieograniczony dostęp do produktów spożywczych sprawił, że jedzenie nabrało innych, pozabiologicznych funkcji. 

Na co dzień uczymy się zaspokajać psychologiczne potrzeby za pomocą jedzenia.Z biologicznego punktu widzenia jest to łatwo wytłumaczalne, gdyż ma ono znaczący wpływ na samopoczucie człowieka. Związane jest to z wydzielaniem endorfin – działają uspokajająco, obniżają poziom niepokoju, poprawiają samopoczucie. Taki efekt szczególnie występuje po spożyciu pokarmów słodkich [1].

Nagradzanie, okazywanie uczuć i radzenie sobie z problemami

Dziecko, które przy każdym ataku niezadowolenia i płaczu dostaje pokarm, z biegiem czasu naturalnie zaczyna łączyć go ze sposobem na radzenie sobie z problemami. Pożywienie często staje się także formą nagradzania. Już od wieku dziecięcego jedzeniem nagradza się dobre zachowanie, stopnie i inne pożądane zachowania. W wieku dorosłym nagradzamy się już sami – za sukces w pracy czy rozwiązanie ważnego problemu. Schemat zakładający, że „jedzenie to nagroda” prowadzi do nagradzania pokarmem tych, których się lubi, a także równie często siebie [1, 7].

Rys. 1. Przykłady potrzeb psychicznych zaspokajanych za pomocą jedzenia

Jedzenie jako forma pocieszenia i bezpieczeństwa

Dana jednostka w wyniku zmęczenia, osamotnienia, nadmiernego stresu, złego nastroju, braku akceptacji czy niskiej samooceny staje przed potrzebą pocieszenia się. Niektóre osoby, chcąc zapewnić sobie chwilę szczęścia, szukają go w jedzeniu. Staje się ono środkiem kompensującym niepowodzenia i frustrację. Występujące w konsekwencji wyrzuty sumienia prowadzą do poczucia winy i braku kontroli nad swoim życiem, co kieruje w stronę jeszcze większego pogorszenia samopoczucia i… próby radzenia sobie z tym stanem przez kolejne sięganie po żywność.

Na etapie wczesnego dzieciństwa, kiedy dziecko karmione jest mlekiem matki lub butelką, proces jedzenia zaczynamy kojarzyć z zaspokajaniem głodu fizycznego, a także głodu uczuć. Zaspokajane są potrzeby bezpieczeństwa, zmniejszane poczucie lęku, samotności, a tym samym pożywienie staje się sposobem na niwelowanie negatywnych emocji. To skojarzenie utrwala się wraz z wiekiem [1]. 

Redukowanie napięcia za pomocą jedzenia

Polski psycholog Jan Strelau zajmował się badaniami nad stresem. Definiował to zjawisko jako stan, w którym człowiek czuje silne emocje będące negatywnymi odczuciami, takimi jak lęk, strach, bezsilność, złość i agresja. Z wielu badań wynika, że to właśnie tego rodzaju emocje prowadzą do zjadania większej ilości pokarmów, niż organizm rzeczywiście potrzebuje [7, 8].

Głód przestał być jedynym stymulatorem do rozpoczęcia jedzenia – można nie być głodnym, ale mieć apetyt na dany produkt.

Zależność między stresem a zachowaniami żywieniowymi można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach: fizjologicznej i psychologicznej. W kontekście psychologicznym ucieczka w jedzenie jest bardzo prostym i łatwo dostępnym sposobem na radzenie sobie z emocjami. Mówi się nawet o tym, że może być ono wykorzystywane niemal do dosłownego „połykania emocji”. Spożywanie pokarmów (zwłaszcza węglowodanów) ma działanie uspokajające – zwiększone wydzielanie endorfin do krwi, a także podwyższone stężenie serotoniny prowadzą do poprawy nastroju. Nie jest to jednak stan, który trwa długo – po pewnym czasie napięcie i stres powracają i potrzebna jest kolejna porcja słodyczy. W trudnych sytuacjach jedzenie stanowi formę odwrócenia uwagi od problemu. Wyniki licznych badań wskazują na przyjmowanie zdecydowanie większej liczby pokarmu w czasie działania bodźca stresogennego. W związku z mechanizmami prowadzącymi do polepszania sobie nastroju za pomocą jedzenia powstało określenie comfort food. To lista produktów spożywczych, które szybko przynoszą ulgę podczas przeżywania negatywnych emocji. Są to jednak wysokoprzetworzone i kaloryczne produkty [1, 5–10]. 

Tabela. 1. Psychospołeczne funkcje jedzenia