Oleje roślinne jako wartościowy produkt żywieniowy i kosmetyczny

Wstęp

W ostatnich latach na rynku zarówno spożywczym, jak i kosmetycznym, obserwuje się trend powrotu do produktów naturalnych i jak najmniej przetworzonych. Dobrym i ciekawym przykładem mogą być oleje roślinne. Dlaczego można zaliczyć je do produktów naturalnych? Ponieważ powstają z roślin olejkodajnych, mogą być wytwarzane bez zastosowania procesów technologicznych obniżających jakość produktu końcowego, nie wymagają stosowania środków konserwujących i innych dodatków oraz mają szeroki wachlarz wartości odżywczych [1].

Oleje roślinne jako wartościowy produkt dla zdrowia i skóry

Tłuszcze są jednym z podstawowych składników odżywczych człowieka, ponieważ pełnią wiele ważnych funkcji fizjologicznych. Źródłem tych substancji są zarówno rośliny, jak i zwierzęta. Olej roślinny to tłuszcz, który zazwyczaj w temperaturze pokojowej zachowuje konsystencję płynną. Może być ekstrahowany z różnych części roślin, takich jak nasiona, pestki, kiełki i owoce [2]. Oleje pod względem chemicznym to estry wyższych kwasów tłuszczowych (KT) i glicerolu. W klasyfikacji zalicza się je do lipidów prostych właściwych [3]. W olejach roślinnych wyróżnia się frakcję zmydlającą oraz niezmydlającą. W skład tej pierwszej wchodzą głównie triacyloglicerole. Frakcja niezmydlająca obejmuje związki, takie jak tokoferole i tokotrienole, węglowodory (skwalen), karotenoidy i chlorofile, alkohole triterpenowe, polifenole [4]. Oleje roślinne w odróżnieniu od tłuszczu zwierzęcego charakteryzują się:

• wysoką zawartością niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT),
• brakiem cholesterolu,
• niską zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych (wyjątek stanowi olej kokosowy i palmowy),
• wysoką zawartością witaminy E.

Wymienione powyżej cechy olejów roślinnych mają udokumentowane prozdrowotne działanie na organizm człowieka, o czym mowa w dalszej części artykułu [5]. Spośród produktów dostępnych na rynku żywnościowym i kosmetycznym warto zwrócić uwagę na kilka rodzajów olejów, takich jak oliwa z oliwek, olej lniany, olej z wiesiołka, olej z kiełków pszenicy. Każdy z wymienionych produktów charakteryzuje się innym składem chemicznym oraz właściwościami prozdrowotnymi. Wybierając olej, warto zwrócić uwagę na jakość produktu. Poniżej zamieszczono kilka informacji, które pomogą wybrać produkt o wysokiej jakości:

• oleje w grubym i ciemnym szklanym opakowaniu są mniej podatne na działanie promieni UV (dłużej zachowują świeżość),
• oleje o wysokiej zawartości kwasów omega-3 (np. olej lniany) powinny być przechowywane w lodówce,
• do spożywania na surowo oraz do stosowania na skórę należy wybierać oleje nierafinowane, ponieważ proces rafinacji usuwa z produktu część wartościowych substancji odżywczych,
• do gotowania i smażenia należy wybierać oleje rafinowane, ponieważ wysoka temperatura powoduje utlenianie substancji odżywczych do związków o negatywnym wpływie na organizm człowieka (np. akrylamid, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne).

Olej lniany

Olej ten pozyskiwany jest z nasion lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum). Najwięcej wartości odżywczych zawiera olej tłoczony na zimno. Zalicza się go do olejów schnących. Stosując olej lniany zewnętrznie, należy mieszać go z innymi olejami nieschnącymi (np. oliwa z oliwek), ponieważ w większych stężeniach działa wysuszająco [17]. W składzie oleju lnianego znajdują się:

• kwas alfa-linolenowy (ALA, omega-3) – 57%,
• jednonienasycone kwasy tłuszczowe (omega-9) – 18%,
• inne wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT) – 16%,
• kwasy tłuszczowe nasycone – 9% [9].

Analizując skład oleju lnianego, można zauważyć, że jest on bogatym źródłem ALA. Kwas tłuszczowy ALA wykazuje szereg korzyści zdrowotnych zarówno dla skóry, jak i całego organizmu [9]. Działa regenerująco oraz przeciwzapalnie, co jest istotne w przypadku skóry zmienionej chorobowo. [17]. Olej lniany wykazuje korzystne działanie w profilaktyce oraz leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego, takich jak miażdżyca i nadciśnienie tętnicze krwi, oraz chorób nowotworowych [8, 11]. 
Poszczególne funkcje wraz z ich mechanizmami działania zostały szczegółowo opisane w tab. 1 i 2. 
 

Tabela 1. Mechanizm działania wybranych olejów roślinnych na skórę [opracowanie własne]

Nazwa oleju	Funkcja w skórze	Mechanizm działania
oliwa z oliwek	zapobiega odwodnieniu skóry [2] emolient (tworzy film ochronny) [17] wygładza skórę [14] działa przeciwtrądzikowo [17] redukuje zaskórniki [14, 17] hamuje przetłuszczanie skóry [14, 17]	hamuje transepidermalną utratę wody z naskórka (Transepidermal Water Loss – TEWL) [2] reguluje proces złuszczania keratynocytów (komórek naskórka) [14] reguluje czynność gruczołów łojowych [17]
olej lniany	działa przeciwzapalnie [7] łagodzi podrażnienia skóry po opalaniu [8] zmniejsza wydzielanie łoju [14] działa przeciwzaskórnikowo [14]	hamuje syntezę substancji prozapalnych [7] obniża poziom IGF-1, który hamuje  enzym 5-alfa-reduktazę w gruczołach łojowych [14] działa przeciwbakteryjnie [8] zwiększa płynność serum [8]
olej z nasion wiesiołka	zwiększa odporność skóry [12] zapobiega odwodnieniu skóry, nawilża [12] wygładza powierzchnię skóry [12] hamuje rozwój zaskórników [2] działa przeciwtrądzikowo [2] działa przeciwzapalnie [17] działa regeneracyjnie [23]	uszczelnia barierę hydrolipidową skóry i zapobiega TEWL [12] wchodzi w skład ceramidów w skórze [2] zmniejsza produkcję łoju przez sebocyty (komórki łojowe ) [2] GLA jest prekursorem prostaglandyny PGE 1 [17]
olej z kiełków pszenicy	zmniejsza skutki oparzeń słonecznych [14] działa nawilżająco [20] działa przeciwzmarszczkowo [20] przyspiesza gojenie ran [20]	hamuje stan zapalny wywołany UVB [20] chroni lipidy naskórka i kolagen skóry właściwej  przed działaniem peroksydazy lipidowej [14]

 

Tabela 2. Mechanizm działania olejów roślinnych przyjmowanych doustnie [opracowanie własne]

Nazwa oleju	Funkcja ogólnoustrojowa
oliwa z oliwek	zapobiega rozwojowi chorób sercowo-naczyniowych poprzez hamowanie  peroksydacji lipoprotein HLD i LDL [6] obniża ciśnienie tętnicze krwi w nadciśnieniu [6]
olej lniany	obniża poziom cholesterolu we krwi [7] obniża stężenie trójglicerydów we krwi poprzez hamowanie resyntezy  trójglicerydów w jelitach i wątrobie [11] zwiększa odporność na infekcje [8] normalizuje ciśnienie tętnicze krwi [8] hamuje rozwój guzów nowotworowych [8] wykazuje działanie przeciwalergiczne [11]
olej z nasion wiesiołka	zapobiega rozwojowi miażdżycy poprzez działanie antyagregacyjne, obniża cholesterol we krwi [23] wykazuje działanie hipotensyjne [23] działa antyoksydacyjnie, dzięki czemu zapobiega rozwojowi chorób nowotworowych [23] działa przeciwzapalnie w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów [23]
olej z kiełków pszenicy	zapobiega rozwojowi nowotworów poprzez neutralizację wolnych rodników [19] chroni przed miażdżycą (hamuje agregację płytek krwi) [19] zapobiega rozwojowi chorób neurologicznych (hamuje peroksydację błon komórkowych neuronów) [21] warunkuje prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego (hamuje wydzielanie mediatorów stanu zapalnego PGE 2) [21]

Oliwa z oliwek

Olej ten wytłaczany jest z owoców drzewa oliwnego (Olea L.). Najbardziej wartościowy produkt końcowy powstaje wtedy, gdy oliwki zbierane są ręcznie, a olej tłoczony jest na zimno. Oliwa z oliwek zaliczana jest do olejów nieschnących [17]. Składnikiem charakterystycznym dla oliwy z oliwek jest kwas oleinowy z grupy kwasów tłuszczowych omega-9, którego zawartość wynosi 72%. Mechanizm działania tej substancji szczegółowo opisano w tab. 1 i 2. Pozostałe elementy składu oliwy kształtują się w następujący sposób: 

• nasycone kwasy tłuszczowe (palmitynowy i stearynowy) – 17%,
• kwas linolowy (LA) – 8%,
• ALA – 1%,
• pozostałe – 1% [10].

Olej z nasion wiesiołka

Olej z nasion wiesiołka pochodzi z Ameryki Północnej i Środkowej oraz Europy. Jest olejem schnącym. W jego skład wchodzą:

• kwas linolowy omega-6 – 67%,
• kwas gamma-linolenowy (GLA) – 14%,
• kwas oleinowy omega-9 – 11% [17].

Analizując skład, można zaobserwować, że olej ten jest bogaty w kwas linolowy omega-6. Olej z wiesiołka regeneruje skórę, łagodzi podrażnienia, poprawia elastyczność, nawilża i reguluje pracę gruczołów łojowych [17]. Mechanizmy biochemiczne działania oleju na skórę oraz organizm przedstawiono w tab. 1 i 2.

Olej z kiełków pszenicy

Olej ten tłoczony jest tylko na zimno. Charakteryzuje się jedną z najwyższych zawartości witaminy E spośród wszystkich olejów spożywczych (149 mg witaminy E/100 g oleju) [18]. 
Oznacza to, że jedna łyżka dziennie (8 g) pokrywa 150% dziennego zapotrzebowania na witaminę E u kobiet w wieku 19–30 lat [19]. Jest olejem schnącym. Ze względu na wysoką zawartość witaminy E działa przeciwstarzeniowo oraz przeciwnowotworowo. W połączeniu z olejem jojoba zapobiega powstawaniu rozstępów skórnych [17].
Ważne jest nie tylko wysokie spożycie olejów roślinnych bogatych w kwasy omega-3, omega-6 i omega-9, ale również odpowiednia ich proporcja w diecie. Stosunek spożycia kwasów omega-6 do kwasów omega-3 powinien wynosić nie więcej niż 5 : 1 [11]. Dla oleju lnianego wynosi on 0,7, co czyni go olejem o najkorzystniejszym dla zdrowia stosunku kwasów tłuszczowych [11]. Dla pozostałych olejów opisanych w artykule parametry te kształtują się w następujący sposób:

• oliwa z oliwek – 17,9,
• olej z kiełków pszenicy – 19,2,
• olej z wiesiołka – 143,8 [11].

Wysoki stosunek KT nie oznacza jednak, że olej wykazuje niekorzystnie działanie dla organizmu. Należy jedynie zwrócić uwagę, aby dieta bogata w oleje o wysokim stosunku była zawsze uzupełniona o oleje o wysokiej zawartości kwas...