Nietolerancja histaminy – diagnostyka oraz postępowanie żywieniowe

Histamina jest jednym z przedstawicieli amin biogennych, związków powszechnie występujących w roślinach, mikroorganizmach oraz organizmach zwierzęcych, w których pełnią szereg istotnych funkcji. Na zawartość amin biogennych w pożywieniu bezpośrednio wpływa obecność wolnych aminokwasów oraz mikroorganizmów zdolnych do produkcji enzymów, co prowadzi do ich dekarboksylacji. Największą zawartością amin biogennych charakteryzują się zatem produkty o wysokiej zawartości białka oraz bakterii produkujących enzymy proteolityczne, do których zalicza się m.in. bakterie z rodzajów: Clostridium, Pseudomonas, Shewanella, Lactobacillus, Lactococcus, Streptococcus, Bacillus, Escherichia, Listeria, Salmonella oraz Enterococcus. 

Aminy biogenne dzieli się najczęściej na trzy grupy (w zależności od ich struktury chemicznej): 

• alifatyczne – monoaminy (metyloamina, dimetyloamina) oraz poliamidy (kadaweryna, spermidyna, putrescyna),
• aromatyczne (dopamina, noradrenalina, adrenalina),
• heterocykliczne – indolowe (serotonina, tryptamina) oraz imidazolowe (histamina).

Nadmierne nagromadzenie się w żywności różnych amin stanowić może bezpośrednie zagrożenie dla organizmu człowieka [1–4]. 

Histamina

Histamina jest uważana za jedną z najbardziej toksycznych amin biogennych.

Po raz pierwszy zsyntetyzowana została w 1907 r., a jej fizjologiczną rolę określono trzy lata później. Mimo faktu, iż w biologii oraz medycynie znana jest od ponad stu lat, nadal trwają intensywne prace mające na celu w pełni poznanie jej funkcji. Histamina powstaje w wyniku dekarboksylacji aminokwasu histydyny. W organizmie człowieka jej największe stężenie występuje w obrębie skóry, płuc, błony śluzowej nosa oraz żołądka.

Swój efekt fizjologiczny wywiera za pośrednictwem czterech receptorów: H1, H2, H3 oraz H4.

• H1 – aktywacja tego receptora odgrywa rolę w alergiach IgE-zależnych. Do skutków jego pobudzenia zalicza się: skurcz oskrzeli, skurcz mięśni gładkich, rozszerzenie naczyń krwionośnych oraz zwiększenie ich przepuszczalności. Do antagonistów receptorów H1 zalicza się leki antyhistaminowe stosowane w leczeniu chorób alergicznych. 
• H2 – aktywacja tego receptora prowadzi do zwiększenia wydzielania kwasu solnego w żołądku, rozkurczu mięśni gładkich, zwiększenia produkcji IL-16 oraz zmniejszenia wydzielania TNF-alfa. Antagoniści receptorów H2 stosowane są w chorobie wrzodowej żołądka oraz chorobie refleksowej przełyku. 
• H3 – aktywacja tego receptora wpływa m.in. na regulację wydzielania acetylocholiny, serotoniny, dopaminy oraz noradrenaliny. Wpływa także na hamowanie działania pompy sodowo-potasowej, a także na zmniejszenie wewnątrzkomórkowego stężenia Ca2+.
• H4 – obecny w komórkach immunologicznych. Jego aktywacja wpływa na migrację i dojrzewanie komórek tucznych oraz zwiększenie uwalniania IL-16 przez limfocyty CD8+, co wskazuje na jego udział w reakcjach alergicznych [5–8]. 

Nietolerancja histaminy

W zdrowym organizmie stężenie histaminy jest utrzymywane na nieszkodliwym poziomie, a do jej degradacji dochodzi na drodze dwóch szlaków: 

• szlak diaminooksydazy (szlak zewnątrzkomórkowy),
• szlak N-metylotransferazy histaminy (szlak wewnątrzkomórkowy).

Diaminooksydaza (DAO) znajduje się w ziarnistościach komórek nabłonkowych i wydzielana jest w odpowiedzi na pojawienie się zwiększonej ilości histaminy dostarczonej wraz z pożywieniem. U człowieka jej ekspresja zachodzi głównie w jelicie cienkim oraz grubym, łożysku i nerkach. N-metylotransferaza histaminy (HNMT) jest enzymem cytoplazmatycznym, działającym wewnątrzkomórkowo. Katalizuje on metylację histaminy w obecności S-adenozyno-L-metioniny (SAMe). W sytuacji, gdy nierozłożona przez DAO histamina przeniknie z przewodu pokarmowego do wnętrza organizmu, trafia do wątroby, gdzie rozkładana jest przez N-metylotransferazę. Z uwagi na charakter tego procesu spotkać się można z opiniami, iż zaburzenia metylacji, związane z polimorfizmem genu MTHFR, prowadzą do pojawienia się objawów nietolerancji histaminy. Niestety, obecnie brakuje badań potwierdzających tę tezę. Jak widać na podstawie przedstawionego wcześniej mechanizmu, nie sama histamina stanowi problem, lecz dopiero istniejące zaburzenia jej prawidłowego metabolizmu w organizmie. 

Pojęcie nietolerancji histaminy (HIT) określa brak tolerancji histaminy przyjmowanej wraz z pożywieniem, która spowodowana jest niedoborem enzymu DAO odpowiedzialnego za jej rozkład lub istniejącą dysproporcję między ilością przyjmowanej histaminy a funkcjonowaniem samego enzymu. Do rozwoju objawów dochodzi w momencie zbyt dużego nagromadzenia się histaminy w organizmie, w następstwie którego ta nierozłożona trafia do innych narządów, prowadząc do rozwoju szeregu objawów. 

Często można spotkać się także z określeniem HIT jako pseudoalergią. Wynika to z faktu, iż jej objawy podobne są do tych związanych z alergią IgE-zależną. Należy pamiętać, że w przypadku HIT nie jest zaangażowany układ immunologiczny (nie dochodzi do wzrostu poziomu przeciwciał IgE), w przeciwieństwie do reakcji alergicznej, w przypadku której histamina jest jednym z mediatorów stanu zapalnego prowadzącego do pojawienia się części objawów alergicznych. Wyróżnia się co najmniej trzy przyczyny zaburzeń działania DAO: 

1. wrodzony niedobór DAO,
2. przemijający niedobór DAO, spowodowany m.in. nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit, infekcjami przewodu pokarmowego,
3. niedobór wygenerowany czynnikami środowiskowymi, takimi jak przyjmowane leki, alkohol, substancje zwierające teobrominę (kakao, czarna herbata) oraz niedobory kofaktorów niezbędnych do prawidłowego wytwarzania DAO, do których zalicza się witaminę B6, witaminę C, a także cynk oraz miedź. 

Warto także zwrócić uwagę na rolę bariery jelita cienkiego, której prawidłowe funkcjonowanie stanowi jeden z elementów zabezpieczających organizm przed nadmiernym wchłanianiem histaminy ze światła przewodu pokarmowego. 

Do najczęściej występujących objawów nietolerancji histaminy zaliczyć można m.in: 

• bóle głowy, 
• obrzęk naczynioruchowy,
• gwałtowne zaczerwienienie skóry twarzy (rzadziej całego ciała),
• wodnisty katar,
• zaburzenia rytmu serca, m.in. tachykardię,
• dolegliwości żołądkowo-jelitowe,
• nudności,
• biegunki,
• świąd, 
• pokrzywka,
• kaszel.

Większość z wymienionych zaburzeń związanych jest z aktywacją receptorów H1. Objawy, takie jak ból głowy czy nudności, związane są z aktywacją receptorów H3. Pojawiają się zazwyczaj po 10–30 minutach od kontaktu z produktem zawierającym znaczne ilości histaminy. Ustępują one po ok. 6–8 godzinach. 

Prawidłowe rozpoznanie nietolerancji histaminy nie jest łatwe. 

Jednym z najistotniejszych punktów jest przeprowadzenie właściwie zaprojektowanego wywiadu zawierającego pytania: 

1. Czy odstęp pomiędzy przyjętym pokarmem a pojawieniem się objawów wynosi 10–30 minut, a objawy ustępują po ok. 6–8 godzinach? 
2. Czy przyjmowane pokarmy charakteryzowały się wysoką zawartością histaminy? 
3. Czy przyjmowane są substancje mogące upośledzać działanie DAO?
4. Czy obserwowana jest poprawa po zastosowaniu leków antyhistaminowych?

Wskazane jest także prowadzenie dzienniczka żywieniowego przez osobę zmagającego się z tym problemem. Rozpoznanie nietolerancji histaminy opiera się na stwierdzeniu co najmniej dwóch typowych objawów i ich zmniejszeniu po eliminacji histaminy z diety.

Do elementów diagnostycznych pozwalających stwierdzić nietolerancję histaminy zaliczyć można:

• oznaczenie aktywności DAO w surowicy krwi, 
• ocena stężenia histaminy w surowicy krwi,
• ocena stężenia witaminy B6 w surowicy krwi [5, 9–11]. 

Interwencja żywieniowa

Histamina nie jest jedyną, obecną w żywności aminą biogenną. Oznacza to, iż zwiększenie podaży produktów spożywczych bogatych w inne aminy, takie jak np. putrescyna czy kadaweryna, prowadzić może do pojawienia się objawów nietolerancji histaminy (mimo jej niewielkiej podaży wraz z dietą), gdyż ich metabolizm również wymaga obecności enzymu DAO. Putrescyna, której prekursorem jest ornityna, to diamina obecna w dużych ilościach produktach roślinnych. Duże ilości kadaweryny znajdują się natomiast w takich produktach, jak nasiona roślin strączkowych oraz produktach pochodzenia zwierzęcego. Jest to diamina powstająca w procesie dekarboksylacji aminokwasu L-lizyny. 

Pewne ilości histaminy znajdują się w każdym produkcie zawierającym białka. Wzrost stężenia histaminy związany jest z aktywnością metaboliczną bakterii. Jej ilość wzrasta zatem w procesie fermentacji, nieodpowiedniego przechowywania oraz psucia się żywności. Należy zaznaczyć, że długie przechowywanie produktów spożywczych, np. suszonych produktów mięsnych, prowadzi do zwiększenia ilości obecnej w nich histaminy. 

Istnieje także grupa produktów wpływających na zwiększenie stężenia histaminy we krwi na drodze uwalniania jej z komórek tucznych, co prowadzi do nasilenia objawów nietolerancji. Do produktów o takim działaniu zalicza się np. truskawki, owoce cytrusowe, pomidory, owoce morza, ananasy, kiwi czy alkohol. 

Osoby dorosłe, po paru tygodniach stosowania diety eliminacyjnej i po ustąpieniu objawów, wykonać mogą ponowne badanie oceniające stężenie histaminy we krwi, a następnie stopniowo zwiększać podaż produktów w nią bogatych. Produkty należy wprowadzać pojedynczo, co umożliwi obiektywną weryfikację reakcji organizmu. 

Należy pamiętać, iż granica tolerancji jest kwestią indywidualną i powinna być ustalana jednostkowo. 

Wysoką skutecznością charakteryzuje się także dodatkowa suplementacja DAO w postaci preparatów doustnych, na ok. 15 minut przed posiłkiem [5, 8, 11–13].

Bibliografia:

1. Cieślik I., Migdał W. Aminy biogenne w żywności. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna. XLIV, 2011, 4, 1087–1096.
2. Gawarska H. i wsp. Występowanie wolnych amin biogennych: histaminy, tyraminy, putrescyny i kadaweryny w owocach i warzywach oraz ich produktach. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna. XLV, 2, 105–110. 
3. Stadnik J. Aminy biogenne w wyrobach mięsnych surowo dojrzewających. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość; 2013, 3(88), 5–15. 
4. Szymańska K. i wsp. Wrodzone zaburzenia metabolizmu amin biogennych i steryn. Neurologia Dziecięca 16, 2007, 31, 41–50.
5. Steigenberger H. Dieta antyhistaminowa. Wydawnictwo Lekarskie PWZL, Warszawa 2010.
6. Jutel M., Akdis M., Akdis C.A. Histamine, histamine receptors and their role in immune pathology. Clin Exp Allergy, 2009; 39: 1786–1800.
7. Klocker J. et al. Expression of histamine degrading enzymes in porcine tissues. Inflamm Res 2005. 
8. Piwowarek K.Ł., Kruszewski J. Nietolerancja histaminy. Med. Prakt., 2017; 4: 117–121.
9. Kovacova-Hanuskova E. et al. Histamine, histamine intoxication and intolerance. Allergol. Immunopathol., 2015; 43: 498–506.
10. Akdis C.A, Blaser K. Histamine in the immune regulation of allergic inflammation. J Allergy Clin Immunol 2003; 112: 15–22.
11. Kruszewski J. Alergologia – postępy 2014. Med. Prakt., 2015; 5: 67–73.
12. San Mauro Martin I., Brachero S., Garicano Vilar E. Histamine intolerance and dietary management: a complete review. Allergol. Immunopathol, 2016; 44: 475–83.
13. Karpińska-Gasztoł E., Gutowska M. i wsp. Zaczerwienienie twarzy – problem interdyscyplinarny. Nietolerancja histaminy w przebiegu niedoboru diaminooksydazy. Postępy Nauk Medycznych 12/2014, s. 843–846.