Dietoterapia zespołu jelita drażliwego: czy dieta śródziemnomorska może złagodzić objawy?

Autorzy: mgr inż. Klaudia Buczek, mgr farm. Michał Miśta

Spis treści:

1. Dieta śródziemnomorska - naturalny sposób na zdrowe jelita i dobre samopoczucie
   • Co wyróżnia dietę śródziemnomorską?
2. IBS a mikrobiom jelitowy - dlaczego flora bakteryjna ma kluczowe znaczenie?
   • Mikrobiom jelitowy a objawy IBS - co mówią badania?
   • Rola diety w modulacji mikrobiomu i łagodzeniu dolegliwości IBS
3. Potencjał diety śródziemnomorskiej w łagodzeniu objawów IBS – przegląd badań i mechanizmów działania
   • Wnioski z literatury naukowej
   • Mechanizmy korzystnego działania – dlaczego dieta śródziemnomorska może pomóc?
4. Nowe spojrzenie na terapię IBS: dieta śródziemnomorska jako narzędzie kliniczne
5. Bibliografia

1. Dieta śródziemnomorska - naturalny sposób na zdrowe jelita i dobre samopoczucie

Dieta śródziemnomorska to nie tylko model żywienia, ale styl życia, który od wieków praktykowany jest w krajach basenu Morza Śródziemnego, takich jak Włochy, Grecja, i Hiszpania. Jej podstawą są świeże, nieprzetworzone produkty, bogate w błonnik, zdrowe tłuszcze i antyoksydanty. To podejście do jedzenia promuje równowagę i naturalność, stawiając na wysokiej jakości składniki oraz proste sposoby przygotowywania potraw.

Ten sposób odżywiania od lat uznawany jest za jeden z najzdrowszych na świecie, ze względu na swoje korzyści dla układu sercowo-naczyniowego, metabolizmu oraz – co szczególnie istotne w kontekście zespołu jelita drażliwego (IBS) – zdrowia układu pokarmowego. Dzięki dużej ilości błonnika, zdrowych tłuszczów i naturalnych składników o działaniu przeciwzapalnym dieta śródziemnomorska może łagodzić dolegliwości trawienne i wspierać mikrobiotę jelitową.

Co wyróżnia dietę śródziemnomorską?

• Warzywa i owoce – stanowią podstawę każdego posiłku i dostarczają błonnika, witamin oraz przeciwutleniaczy, które wspierają zdrowie jelit.
• Produkty pełnoziarniste – kasze, brązowy ryż, pełnoziarniste pieczywo – dostarczają węglowodanów złożonych i błonnika, regulując pracę układu trawiennego.
• Oliwa z oliwek – źródło zdrowych tłuszczów, które wykazują działanie przeciwzapalne i wspomagają regenerację błony śluzowej jelit.
• Ryby i owoce morza – bogate w kwasy tłuszczowe omega-3, które mogą zmniejszać stany zapalne w przewodzie pokarmowym.
• Orzechy i nasiona – dostarczają niezbędnych kwasów tłuszczowych oraz białka roślinnego, korzystnie wpływając na florę bakteryjną jelit.
• Rośliny strączkowe – cenne źródło białka i błonnika, jednak osoby z IBS powinny wprowadzać je ostrożnie, aby uniknąć dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego.
• Umiarkowana ilość mięsa – szczególnie drobiu i chudego czerwonego mięsa, które w tej diecie pełni rolę dodatku, a nie głównego składnika posiłku.
   

Dieta śródziemnomorska to nie tylko kwestia wyboru produktów, ale również spokojnego spożywania posiłków i celebrowania jedzenia. Jej stosowanie może przyczynić się do lepszej pracy jelit, mniejszego stanu zapalnego i redukcji objawów IBS, stając się atrakcyjną alternatywą dla restrykcyjnej diety low FODMAP.

Zdjęcie 1. Mikrobiom jelitowy człowieka tworzą miliardy bakterii, takich jak Bifidobacterium, Lactobacillus, Enterococcus czy Escherichia coli. Równowaga pomiędzy ich szczepami odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu chorobom jelit. Zdrowa dieta bogata w błonnik i probiotyki wspiera rozwój korzystnych mikroorganizmów, wpływając korzystnie na funkcjonowanie przewodu pokarmowego.

2. IBS a mikrobiota jelitowa - dlaczego flora bakteryjna ma kluczowe znaczenie?

Zespół jelita drażliwego (IBS) to jedno z najczęstszych zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego, które dotyka miliony ludzi na całym świecie. Choć jego przyczyny są złożone i wieloaspektowe, rola mikrobiomu jelitowego w powstawaniu oraz nasilaniu objawów zyskuje coraz większe znaczenie w literaturze naukowej. Skład mikroflory jelitowej ma istotny wpływ na trawienie, odpowiedź immunologiczną oraz regulację procesów zapalnych, a jego zaburzenia mogą prowadzić do przewlekłych dolegliwości charakterystycznych dla IBS.

Mikrobiom jelitowy a objawy IBS - co mówią badania?

Nasze jelita zamieszkują miliardy drobnoustrojów – bakterii, wirusów i grzybów – które tworzą ekosystem ściśle współpracujący z organizmem gospodarza. W przypadku IBS coraz częściej mówi się o dysbiozie, czyli zaburzonej równowadze mikroorganizmów. Taki stan może skutkować:

• przewagą bakterii patogennych i niedoborem korzystnych szczepów (np. Bifidobacterium, Lactobacillus), co sprzyja stanom zapalnym i problemom z trawieniem;
• nadmierną fermentacją i zwiększoną produkcją gazów, co objawia się wzdęciami i bólem brzucha;
• nieprawidłową odpowiedzią immunologiczną na bodźce środowiskowe (jak stres), prowadzącą do przewlekłego stanu zapalnego o niskim stopniu;
• zaburzoną produkcją SCFA (krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych), które są ważne dla prawidłowego funkcjonowania bariery jelitowej.
   

Rola diety w modulacji mikrobiomu i łagodzeniu dolegliwości IBS

Mikrobiota jelitowa jest niezwykle podatna na zmiany żywieniowe – to, co jemy, bezpośrednio wpływa na skład i aktywność bakterii w jelitach. Dieta może więc stać się skutecznym narzędziem w terapii IBS. Wśród najważniejszych zaleceń dietetycznych warto wymienić:

• Zwiększenie spożycia błonnika rozpuszczalnego – wspomaga wzrost pożytecznych bakterii i poprawia pasaż jelitowy. Znajdziemy go w owocach, warzywach, płatkach owsianych a także niektórych nasionach np. chia i siemieniu lnianym.
• Włączenie probiotyków i prebiotyków – korzystne mikroorganizmy i ich "pożywka" (np. częściowo hydrolizowana guma guar) mogą przyczynić się do poprawy równowagi mikrobiomu.
• Ograniczenie produktów bogatych w FODMAP – takich jak np. cebula, czosnek, mleko czy jabłka może zmniejszyć fermentację w jelitach i złagodzić objawy.
• Wprowadzenie tłuszczów nienasyconych – obecnych w oliwie z oliwek, tłustych rybach czy orzechach, działa przeciwzapalnie i wspiera zdrowie jelit.
• Dbanie o różnorodność diety – im więcej różnych produktów roślinnych, tym większa różnorodność mikroflory, co jest kluczowe dla utrzymania zdrowia jelit.
   

3. Potencjał diety śródziemnomorskiej w łagodzeniu objawów IBS – przegląd badań i mechanizmów działania

Choć dieta low FODMAP uchodzi za złoty standard w dietoterapii zespołu jelita drażliwego, coraz więcej badań sugeruje, że model żywienia inspirowany kuchnią śródziemnomorską może stanowić realną alternatywę – mniej restrykcyjną i możliwą do stosowania długofalowo. Ten sposób odżywiania, bogaty w dobrze tolerowane warzywa i owoce, pełnoziarniste zboża, takie jak kasza jaglana, ryż brązowy czy komosa ryżowa, a także zdrowe tłuszcze i produkty fermentowane (jogurty, kefir), wykazuje potencjał w poprawie funkcjonowania układu pokarmowego u pacjentów z IBS.

Wnioski z literatury naukowej

Zgodnie z publikacją w czasopiśmie Clinical Gastroenterology and Hepatology (2024), u osób z IBS przestrzegających diety śródziemnomorskiej zaobserwowano zmniejszenie dolegliwości, takich jak bóle brzucha i zaburzenia rytmu wypróżnień. Autorzy pracy podkreślili wpływ tej diety na mikroflorę jelitową oraz jej działanie przeciwzapalne. Również przegląd opublikowany w Nutrients (2023) wykazał, że przejście na dietę śródziemnomorską przynosi szczególne korzyści osobom, które dotychczas spożywały niewiele błonnika i zdrowych tłuszczów, a ich mikrobiom był ubogi w pożyteczne bakterie.

Badanie prowadzone przez naukowców z Uniwersytetu w Atenach wykazało pozytywne zmiany w mikrobiomie jelitowym uczestników po zastosowaniu tego modelu żywieniowego. Nastąpił wzrost udziału dobroczynnych bakterii oraz spadek liczby mikroorganizmów potencjalnie patogennych. Taki efekt może przekładać się bezpośrednio na łagodzenie objawów IBS, jak wzdęcia czy zaburzenia wypróżnień.

Z kolei zespół Staudachera (2024) dowiódł, że dieta śródziemnomorska nie tylko redukuje objawy ze strony przewodu pokarmowego, ale także poprawia dobrostan psychiczny osób z IBS. To wskazuje na jej wielowymiarowy wpływ na zdrowie pacjentów.

Warto zaznaczyć, że choć wiele warzyw i owoców typowych dla kuchni śródziemnomorskiej zawiera FODMAPs, to odpowiednio zmodyfikowana wersja tej diety może być dobrze tolerowana przez osoby z nadwrażliwością trzewną. Co więcej, potencjalne korzyści z obecności błonnika rozpuszczalnego, polifenoli i tłuszczów nienasyconych mogą przeważać nad ryzykiem nasilenia objawów.

Mechanizmy korzystnego działania – dlaczego dieta śródziemnomorska może pomóc?

• Błonnik rozpuszczalny – wspiera perystaltykę jelit i działa prebiotycznie, stymulując wzrost korzystnych bakterii, co może sprzyjać eubiozie i łagodzić typowe objawy IBS.
• Kwasy omega-3 (DHA, EPA) – obecne w tłustych rybach - mogą wspierać równowagę mikrobioty jelitowej, m.in. poprzez tłumienie stanu zapalnego o niskim stopniu, co może być istotne w kontekście łagodzenia objawów IBS.
• Naturalne probiotyki – produkty takie jak jogurt, kefir czy fermentowane warzywa – mogą wspierać odbudowę zdrowej mikrobioty jelitowej, o ile są spożywane w ilościach dobrze tolerowanych, co w przypadku IBS ma szczególne znaczenie.
• Polifenole – obecne m.in. w oliwie z oliwek extra vergin - wykazują działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające, redukując stres oksydacyjny oraz wspierając szczelność bariery jelitowej.
   

Dzięki swojemu kompleksowemu działaniu dieta śródziemnomorska może być skutecznym narzędziem w długoterminowym zarządzaniu IBS – pod warunkiem indywidualnego dopasowania do potrzeb pacjenta.

Zdjęcie 2. Tradycyjna sałatka grecka z pomidorami, oliwkami i serem feta, polewana oliwą z oliwek, to doskonały przykład tego, jaką prostotą, świeżością i wysoką jakością składników charakteryzuje się dieta śródziemnomorska. Takie kompozycje opierają się na naturalnych, nieprzetworzonych produktach, należących do podstawowych elementów diety śródziemnomorskiej. Poprawiają one równowagę mikrobiomu jelitowego, wpływając na redukcję stanów zapalnych a przez to wspierają zdrowie jelit. To przykład dania, które może być dobrze tolerowane przez osoby z zespołem jelita drażliwego (IBS), szczególnie w łagodniejszych postaciach schorzenia.

4. Nowe spojrzenie na terapię IBS: dieta śródziemnomorska jako narzędzie kliniczne

Zespół jelita drażliwego (IBS) wymyka się prostym rozwiązaniom – to zaburzenie o złożonej etiologii, w którym objawy somatyczne przeplatają się z zaburzeniami osi jelito–mózg, stanem zapalnym o niskim stopniu nasilenia oraz dysbiozą mikroflory. W obliczu takiego obrazu klinicznego, konieczne staje się poszukiwanie strategii żywieniowej, która wykracza poza eliminację czynników drażniących – strategii, która wspiera regenerację, równowagę i adaptację organizmu.

Dieta śródziemnomorska, choć niespecjalistyczna na pierwszy rzut oka, w kontekście IBS okazuje się zaskakująco trafnym wyborem. Jej składniki działają wielotorowo: modulują mikrobiotę, wpływają na przepuszczalność bariery jelitowej, zmniejszają ekspresję markerów stanu zapalnego i wspierają neuroregulację. To więcej niż tylko zbiór zdrowych produktów – to model żywienia, który komunikuje się z naszym ciałem na poziomie biochemii i immunologii.

Co więcej, ten sposób odżywiania – bogaty w polifenole, zdrowe tłuszcze i błonnik – daje się elastycznie dostosować do indywidualnej tolerancji pacjenta. Nie wymaga długotrwałej eliminacji grup pokarmów, co zwiększa szanse na utrzymanie efektów i sprzyja budowaniu zdrowych nawyków. W odróżnieniu od diety low FODMAP, która jest skuteczna, lecz wymagająca i zalecana do stosowania w krótkim okresie, dieta śródziemnomorska może pełnić rolę strategii długoterminowej – z korzyścią nie tylko dla jelit, ale również dla metabolizmu, układu nerwowego i dobrostanu psychicznego.

Dla zespołów medycznych, dietetyków klinicznych i gastroenterologów to sygnał, że warto uwzględnić ten model żywienia w protokołach terapeutycznych – nie jako zamiennik, lecz jako równorzędne narzędzie. Dobrze zaprojektowana dieta śródziemnomorska nie musi konkurować z interwencjami eliminacyjnymi – może je wspierać, przygotowywać grunt pod ich wdrożenie lub być celem końcowym dla pacjenta, który szuka stabilizacji.

W poradni dietetycznej Made By Diet® obserwujemy, że pacjenci z IBS często po raz pierwszy doświadczają trwałej poprawy dopiero wtedy, gdy dieta staje się czymś więcej niż listą produktów dozwolonych i zakazanych - gdy zaczyna wspierać ich na poziomie biologicznym i emocjonalnym. To właśnie w takim miejscu zaczyna się prawdziwa, świadoma dietoterapia.

5. Bibliografia

1. Chen EY, Mahurkar-Joshi S, Liu C, Jaffe N, Labus JS, Dong TS, Gupta A, Patel S, Mayer EA, Chang L. The Association Between a Mediterranean Diet and Symptoms of Irritable Bowel Syndrome Clin Gastroenterol Hepatol. 2024 Jan;22(1):164-172.e6. doi: 10.1016/j.cgh.2023.07.012. Epub 2023 Jul 29. PMID: 37517631; PMCID: PMC10849937.https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10849937/
2. Jayasinghe M, Karunanayake V, Mohtashim A, Caldera D, Mendis P, Prathiraja O, Rashidi F, Damianos JA. TCureus. The Role of Diet in the Management of Irritable Bowel Syndrome: A Comprehensive Review 2024 Feb 15;16(2):e54244. doi: 10.7759/cureus.54244. PMID: 38496157; PMCID: PMC10944297. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38496157/
3. Black CJ, Gracie DJ. Editorial: A Mediterranean diet for IBS-Is healthy and inclusive eating the way forward? Aliment Pharmacol Ther. 2024 Feb;59(4):571-572. doi: 10.1111/apt.17813. PMID: 38247150. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38247150/
4. Kasti AN, Katsas K, Petsis K, Lambrinou S, Synodinou KD, Kapetani A, Smart KL, Nikolaki MD, Halvatsiotis P, Triantafyllou K, Muir JG. Nutrients. Is the Mediterranean Low Fodmap Diet Effective in Managing Irritable Bowel Syndrome Symptoms and Gut Microbiota? An Innovative Research Protocol 2024 May 23;16(11):1592. doi: 10.3390/nu16111592. PMID: 38892525; PMCID: PMC11174440. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38892525/
5. Staudacher HM, Mahoney S, Canale K, Opie RS, Loughman A, So D, Beswick L, Hair C, Jacka FN. Clinical trial: A Mediterranean diet is feasible and improves gastrointestinal and psychological symptoms in irritable bowel syndrome Aliment Pharmacol Ther. 2024 Feb;59(4):492-503. doi: 10.1111/apt.17791. Epub 2023 Nov 15. PMID: 37969059. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37969059/
6. Katsagoni CN, Karagianni VM, Papadopoulou A. Efficacy of Different Dietary Patterns in the Treatment of Functional Gastrointestinal Disorders in Children and Adolescents: A Systematic Review of Intervention Studies Nutrients. 2023 Jun 10;15(12):2708. doi: 10.3390/nu15122708. PMID: 37375612; PMCID: PMC10302595. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37375612/
7. Włodarek D., Lange E. Współczesna dietoterapia, Warszawa 2023, PZWL, https://pzwl.pl/Wspolczesna-dietoterapia,197971021,p.html
8. Al-Biltagi M, El Amrousy D, El Ashry H, Maher S, Mohammed MA, Hasan S. Effects of adherence to the Mediterranean diet in children and adolescents with irritable bowel syndrome World J Clin Pediatr. 2022 Jul 9;11(4):330-340. doi: 10.5409/wjcp.v11.i4.330. PMID: 36052114; PMCID: PMC9331406. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36052114/
9. Kasti A, Petsis K, Lambrinou S, Katsas K, Nikolaki M, Papanikolaou IS, Hatziagelaki E, Triantafyllou K. Microorganisms. A Combination of Mediterranean and Low-FODMAP Diets for Managing IBS Symptoms? Ask Your Gut! 2022 Mar 30;10(4):751. doi: 10.3390/microorganisms10040751. PMID: 35456802; PMCID: PMC9032697.https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35456802/
10. Grzymisławski M., Dietetyka kliniczna, Warszawa 2021, PZWL, https://pzwl.pl/Dietetyka-kliniczna,88080419,p.html
11. Gałęcka M. Zespół jelita nadwrażliwego, Warszawa 2020, PZWL, https://pzwl.pl/Zespol-jelita-nadwrazliwego,132275212,p.html