Niepłodność, czyli niemożność zajścia w ciążę przez okres 12 miesięcy, mimo regularnego współżycia bez użycia antykoncepcji, to problem dotyczący coraz większej liczby par starających się o dziecko. Szacuje się, że w Polsce niepłodność może dotyczyć ok. 20% par w wieku rozrodczym [1]. WHO wskazuje, że na świecie problem niepłodności może dotyczyć nawet 186 milionów osób, z czego według danych przyczyna problemu w 35% przypadków dotyczy tylko kobiet, a w 30% tylko mężczyzn. Natomiast 20% przypadków jest wynikiem nieprawidłowości u obojga partnerów, a u 15% par przyczyna niepłodności jest nieznana – to niepłodność określana jako idiopatyczna [2, 3]. Poza fizjologicznym procesem wygasania czynności jajników wraz z wiekiem na płodność kobiet może wpływać wiele czynników. Mogą być one związane zarówno z patofizjologią narządów rodnych, jak i rozwijać się w wyniku działania czynników środowiskowych i niewłaściwego stylu życia [4]. Jedną z głównych przyczyn niepłodności są zaburzenia owulacji, które najczęściej występują w przebiegu zespołu policystycznych jajników (PCOS). U pacjentek z PCOS modyfikacja stylu życia i diety uważana jest za leczenie pierwszego rzutu [5].
Zarówno wśród specjalistów dziedzin związanych ze zdrowiem, jak i pacjentek, wzrasta zainteresowanie dietą w kontekście płodności. Najczęstsze przyczyny niepłodności kobiet przedstawiono w tabeli 1.
Przyczyny niepłodności | Omówienie |
Zaburzenia owulacji | Przyczyny zaburzeń owulacji |
|
|
Endometrioza | Nieprawidłowości w przebiegu endometriozy |
|
|
Niepłodność idiopatyczna | Potencjalne przyczyny niepłodności idiopatycznej |
rutynowe badania diagnostyczne nie wykazują uchwytnej przyczyny niepłodności |
|
Zmiany patologiczne w jamie macicy i jajowodach | polipy, mięśniaki podśluzówkowe, zrosty i przegroda w jamie macicy, niedrożność jajowodów |
Makroskładniki w diecie kobiet starających się o dziecko
Szczególną uwagę w sposobie żywienia należy poświęcić makroskładnikom. Dowiedziono, że wysoki indeks glikemiczny diety wiąże się z podwyższonym poziomem glukozy na czczo, hiperinsulinemią i insulinoopornością. Efektem tego jest nasilona produkcja androgenów i insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (IGF-1), co w konsekwencji może skutkować zaburzeniami endokrynologicznymi oraz nieprawidłowościami w dojrzewaniu oocytów [6, 7]. Także zwiększenie podaży kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans o każde 2% dziennego zapotrzebowania energetycznego wiąże się – według badaczy – ze znacznym zwiększeniem ryzyka niepłodności w wyniku zaburzeń owulacji [8]. Udowodniono, że kwasy tłuszczowe o konfiguracji trans działają prozapalnie i zmniejszą insulinowrażliwość tkanek, a tym samym zwiększają ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 i zaburzeń metabolicznych, w tym PCOS. Wszystkie te stany mogą prowadzić do zaburzeń owulacji i niepłodności. Korzystny wpływ na płodność przypisuje się z kolei jednonienasyconym kwasom tłuszczowym. Natomiast dane odnoszące się do bezpośredniego wpływu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych na płodność są sprzeczne. Warto jednak wspomnieć, że w obszernej metaanalizie Yang i wsp. sugerują, że poprzez zwiększanie wrażliwości na insulinę i poprawę profilu lipidowego spożycie kwasów tłuszczowych omega-3 może być pomocne w leczeniu PCOS, choć potrzebne są dalsze badania w tym kierunku [9]. Dieta sprzyjająca płodności powinna uwzględniać również odpowiednią ilość i rodzaj białka [10, 11].
POLECAMY
Wpływ spożycia białka na płodność kobiet
Według aktualnych badań dieta wysokobiałkowa i hipokaloryczna przynosi korzyści w postaci pozytywnego wpływu na zmniejszenie masy ciała u kobiet z PCOS. Dzięki zwiększeniu insulinowrażliwości tkanek i obniżeniu poziomu krążących androgenów, często skutkuje to uregulowaniem cykli menstruacyjnych [10, 11]. We wspomnianych badaniach zawartość białka w diecie zwiększono kosztem węglowodanów do 30% wartości energetycznej diety. Należy zauważyć, że obniżenie zawartości w diecie węglowodanów również mogło zwiększyć uwrażliwienie tkanek na działanie insuliny. Warto także przeanalizować wpływ białka na płodność w zależności od jego pochodzenia.
Źródła białka zwierzęcego w diecie a płodność
Pozytywną rolę białka zwierzęcego w diecie wykazało badanie z udziałem 259 kobiet w okresie rozrodczym. Autorzy wskazują, że u zdrowych kobiet dieta bogata w białko, szczególnie zwierzęce, jest skorelowana ujemnie z poziomem testosteronu, sugerując tym samym przypuszczalny wpływ białka na syntezę androgenów [12].
Z kolei w badaniu Chavarro i wsp., którym objęto kohortę 18555 kobiet w wieku rozrodczym, dodatek do diety jednej porcji mięsa dziennie, w tym mięsa czerwonego i przetworzonego, ryb, kurczaka i indyka, przy stałej wartości energetycznej diety, wiązał się ze wzrostem ryzyka niepłodności w wyniku zaburzeń owulacji o 32% [13]. Czerwone mięso jest dobrym źródłem pełnowartościowego białka i niezbędnych składników odżywczych, jednak charakteryzuje się też wysoką zawartością tłuszczów nasyconych. Obawy budzi także potencjalna obecność pozostałości hormonów, antybiotyków czy polibromowanych eterów difenylowych. Podobnie ryby stanowią źródło pełnowartościowego białka, a tłuste ryby morskie to również cenne źródło omega-3, jednak mogą stanowić też główną drogę narażenia na związki chlorowcoorganiczne, dioksyny czy rtęć [14].
Co więcej, badania eksperymentalne przeprowadzone na zwierzętach dowodzą potencjalnie negatywnego wpływu spożycia nabiału na płodność kobiet. Negatywny wpływ wiązano z wysoką zawartością galaktozy, która u myszy powodowała przedwczesną niewydolność jajników i zmniejszenie częstotliwości owulacji oraz potencjalnie wysoką zawartością estrogenu w produktach mlecznych [14]. W badaniu przeprowadzonym u 259 kobiet wykazano związek pomiędzy zwiększeniem spożycia produktów mlecznych a obniżeniem stężenia estradiolu o ok. 5% i zwiększeniem stężenia LH o 2,9% oraz pomiędzy spożyciem śmietany i jogurtu a ryzykiem sporadycznego braku owulacji.
Jednak badania w większych grupach badanych wskazują na pozytywny wpływ spożycia nabiału na płodność kobiet [15].
Kobiety spożywające minimum trzy szklanki mleka dziennie wykazywały o 70% mniejsze ryzyko niepłodności w stosunku do kobiet niespożywających produktów mlecznych w ogóle [16].
Pozytywną korelację zaobserwowano również w badaniu Afeiche (2016), w którym spożycie produktów mlecznych przez kobiety po 34. roku życia było pozytywnie związane z powodzeniem porodu z wykorzystaniem technik wspomaganego rozrodu [17]. Także w badaniu z wykorzystaniem dwóch kohort Wise i wsp. potwierdzili pozytywny wpływ spożycia produktów mlecznych na płodność kobiet [18]. W badaniach nie wykazano odmiennego wpływu na płodność w zależności od zawartości tłuszczu w analizowanych produktach.
Jednak z badania kohortowego NHS II wynika, że kobiety spożywające nabiał wysokotłuszczowy lub o standardowej zawartości tłuszczu w porównaniu do kobiet spożywających nabiał niskotłuszczowy miały niższe ryzyko niepłodności na tle zaburzeń owulacji. Badacze sugerują, że może to być wynik większej zawartości estrogenu w produktach o wyższej zawartości tłuszczu [19]. Można również przypuszczać, że korzystne działanie tłuszczu mlecznego na płodność wynika z obecności w nim kwasu oleopalmitynowego, który wydaje się zwiększać insulinowrażliwość tkanek [19]. Ponadto spożycie wysokotłuszczowego nabiału wiąże się z mniejszą stymulacją sekrecji IGF-1 niż spożycie niskotłuszczowego nabiału [20].
Potrzebne są dalsze badania, czy w przypadku kobiet chorujących na PCOS korzystniejsze mogłoby być uwzględnienie w diecie produktów nabiałowych średnio- lub pełnotłustych [21].
Aktualne badania naukowe potwierdzają prewencyjny wpływ spożycia produktów mlecznych, zwłaszcza o niskiej zawartości tłuszczu oraz fermentowanych na ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2, co może mieć szczególne znaczenie w przypadku kobiet z PCOS, u których obserwuje się zaburzenia gospodarki węglowodanowej [21].
Wpływ spożycia białka roślinnego na płodność
W badaniu kohortowym NHS II przeprowadzonym w grupie 18555 kobiet, z których u 438 stwierdzono niepłodność wynikającą z zaburzeń owulacji, wykazano, że zastąpienie 5% energii pochodzącej z węglowodanów energią pochodzącą z białka roślinnego spowodowało obniżenie ryzyka niepłodności o 43% [13].
Korzyści ze spożycia białka roślinnego na płodność wiążą się ze zwiększającym insulinowrażliwość tkanek działaniem białka roślinnego oraz obniżeniem poziomu IGF-1, co może przynieść pozytywne efekty, zwłaszcza dla kobiet z PCOS [13, 21]. Ponadto białko roślinne obfituje w argininę, która jest niezbędna do wytwarzania tlenku azotu, będącego czynnikiem rozszerzającym naczynia krwionośne, co w efekcie prowadzi do zwiększonego przepływu krwi przez narządy rodne i sprzyja rozwojowi oocytów i implantacji zarodka [22]. Dobrym źródłem argininy w diecie są warzywa strączkowe, orzechy, mięso czy produkty mleczne. Co jednak istotne, arginina pochodząca z białek roślinnych charakteryzuje się wyższym stopniem przyswajalności niż ze źródeł zwierzęcych, z uwagi na jej korzystny stosunek do konkurującej w procesie wchłaniania lizyny w białku pochodzenia roślinnego.
Wskazane jest więc zwiększenie zawartości źródeł białka roślinnego w diecie kobiet w okresie przedkoncepcyjnym [23].
Źródłem białka roślinnego o najwyższej wartości odżywczej jest soja, która jednak u wielu budzi kontrowersje z uwagi na wysoką zawartość fitoestrogenów. Warto jednak zauważyć, że zdecydowana większość badań klinicznych i kohortowych wskazuje na pozytywny wpływ lub brak wpływu spożycia soi na płodność kobiet [14].
Istotne mikroelementy i inne składniki diety
Dieta korzystnie wpływająca na płodność kobiet, poza odpowiednim doborem makroskładników, powinna również pokrywać zapotrzebowanie na istotne składniki mineralne i witaminy, w tym: kwas foliowy, wapń, jod, żelazo, selen, witaminę D i witaminy z grupy B. Według rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego każda kobieta w wieku rozrodczym powinna suplementować dietę kwasem foliowym oraz – zgodnie ze wskazaniami dla reszty populacji – witaminą D. Należy też upewnić się, czy dieta kobiety planującej ciążę zapewnia odpowiednią ilość jodu, na którego niedobór narażone są szczególnie kobiety unikające spożycia soli oraz stosujące diety eliminacyjne. W przypadku współistniejących chorób tarczycy ewentualną suplementację diety jodem należy konsultować z lekarzem. Obok kwasu foliowego w przemianach homocysteiny bierze udział także witamina B6, cholina oraz witamina B12, do której niedoboru może predysponować długotrwałe przyjmowanie metforminy [26].
W przypadku kobiet z PCOS szczególne znaczenie ma także inozytol o działaniu zwiększającym insulinowrażliwość i regulującym cykle miesiączkowe, a ponadto korzystnym wpływie na parametry metaboliczne. Niezmiernie istotne jest, aby preparat zawierał dwie formy inozytolu: mio-inozytol oraz D-chiro-inozytol, co pozwala uzyskać najkorzystniejszy efekt terapeutyczny w zakresie poprawy parametrów hormonalnych i metabolicznych u kobiet z PCOS [27].
Zainteresowanie naukowców w kontekście płodności budzą również antyoksydanty, takie jak witaminy A, C i E, resweratrol, który ma potwierdzone działanie poprawiające funkcję jajników, czy N-acetylocysteina o właściwościach przeciwutleniających i obniżających utlenianie lipidów [28].
Podsumowanie
Coraz więcej dowodów naukowych wskazuje na istnienie zależności między sposobem żywienia a płodnością, w tym płodnością kobiet. Należy zwrócić szczególną uwagę na rodzaj i ilość makroskładników uwzględnianych w diecie kobiet starających się o dziecko. Zalecane postępowanie żywieniowe w przypadku kobiet borykających się z niepłodnością wynikającą z zaburzeń owulacji uwzględnia dietę z niskim indeksem i ładunkiem glikemicznym, eliminację z diety kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans, przy jednoczesnym zwiększeniu spożycia jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, białka roślinnego oraz odpowiedniej ilości w diecie produktów mlecznych o niskiej lub średniej zawartości tłuszczu.
Bibliografia
- Sanocka D., Kurpisz M. Infertility in Poland-present status, reasons and prognosis as a reflection of Central and Eastern Europe problems with reproduction. Med Sci Monit. 2003 Mar; 9(3): SR16–20.
- Leaver R.B. Male infertility: An overview of causes and treatment options. Br. J. Nurs. 2016, 25, 35–40.
- WHO: Infertility (who.int).
- Łukaszuk K., Kozioł K., Jakiel G. Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP). Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2018; 3(3): 112–140.
- Jin P., Xie Y. Treatment strategies for women with polycystic ovary syndrome. Gynecol Endocrinol. 2018 Apr; 34(4): 272–277.
- Fontana R., Della Torre S. The Deep Correlation between Energy Metabolism and Reproduction: A View on the Effects of Nutrition for Women Fertility. Nutrients 2016, 8, 87, doi:10.3390/nu8020087. The Deep Correlation between Energy Metabolism and Reproduction: A View on the Effects of Nutrition for Women Fertility.
- Silvestris E., Lovero D., Palmirotta R. Nutrition and Female Fertility: An Interdependent Correlation. Front Endocrinol 2019, 10, 346.
- Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C. Dietary Fatty Acid Intakes and the Risk of Ovulatory Infertility. Am J Clin Nutr 2007, 85, 231–237.
- Yang K., Zeng L., Bao T. i wsp. Effectiveness of Omega-3 fatty acid for polycystic ovary syndrome: a systematic review and meta-analysis. Reprod Biol Endocrinol. 2018 Mar 27; 16(1): 27.
- Stamets K., Taylor D.S., Kunselman A. i wsp. A randomized trial of the effects of two types of short-term hypocaloric diets on weight loss in women with polycystic ovary syndrome. Fertil. Steril. 2004; 81: 630–637.
- Moran L.J., Noakes M., Clifton P.M. i wsp. Dietary composition in restoring reproductive and metabolic physiology in overweight women with polycystic ovary syndrome. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2003; 88: 812–819.
- Mumford S.L., Alohali A., Wactawski-Wende J. Dietary protein intake and reproductive hormones and ovulation: the BioCycle study. Fertility Steril. (2015) 104:e2.
- Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C. Protein intake and ovulatory infertility. Am J Obstet Gynecol. 2008; 198(2): 210.e1-210.e2107.
- Gaskins A.J., Chavarro J.E. Diet and fertility: a review. Am J Obstet Gynecol. 2018; 218(4): 379–389.
- Kim K., Wactawski-Wende J., Michels K.A. i wsp. Dairy Food Intake Is Associated with Reproductive Hormones and Sporadic Anovulation among Healthy Premenopausal Women. The Journal of Nutrition, 147(2), 218–226.
- Greenlee A.R., Arbuckle T.E., Chyou P.H. Risk factors for female infertility in an agricultural region. Epidemiology. 2003 Jul; 14(4): 429–36.
- Afeiche M.C., Chiu Y.H., Gaskins A.J. i wsp. Dairy intake in relation to in vitro fertilization outcomes among women from a fertility clinic. Hum Reprod. 2016; 31(3): 563–571.
- Wise L.A., Wesselink A.K., Mikkelsen E.M. i wsp. Dairy intake and fecundability in 2 preconception cohort studies [published correction appears in Am J Clin Nutr. 2020 Nov 11; 112(5): 1404]. Am J Clin Nutr. 2017; 105(1): 100–110.
- Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B. i wsp. A prospective study of dairy foods intake and anovulatory infertility. Hum Reprod. 2007 May; 22(5): 1340–7.
- Guillocheau E., Legrand P., Rioux V. Trans-palmitoleic acid (trans-9-C16:1, or trans-C16:1 n-7): Nutritional impacts, metabolism, origin, compositional data, analytical methods and chemical synthesis. A review. Biochimie. 2020 Feb; 169: 144–160.
- Janiszewska J., Ostrowska J., Szostak-Węgierek D. Milk and Dairy Products and Their Impact on Carbohydrate Metabolism and Fertility-A Potential Role in the Diet of Women with Polycystic Ovary Syndrome. Nutrients. 2020 Nov 13; 12(11): 3491.
- Szostak-Węgierek D. Sposób żywienia a płodność. Med Wieku Rozwoj. 2011; 15(4): 431–436.
- Battaglia C., Salvatori M., Maxia N., Petraglia F., Facchinetti F., Volpe A. Adjuvant Larginine treatment for in-vitro fertilization in poor responder patients. Hum Reprod 1999; 14(7): 1690–1697.
- Wu G., Bazer F.W., Davis T.A. i wsp. Arginine metabolism and nutrition in growth, health and disease. Amino Acids. 2009; 37: 153–168.
- Ochiai A., Kuroda K. Preconception resveratrol intake against infertility: Friend or foe? Reprod Med Biol. 2019 Oct 12; 19(2): 107–113.
- Zimmer M., Sieroszewski P., Oszukowski P. i wsp. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych. 2020.
- Januszewski M., Issat T., Jakimiuk A.A. i wsp. Metabolic and hormonal effects of a combined Myo-inositol and d-chiro-inositol therapy on patients with polycystic ovary syndrome (PCOS). Ginekol Pol. 2019; 90(1): 7–10.
- Showell M.G., Mackenzie-Proctor R., Jordan V. i wsp. Antioxidants for female subfertility. Cochrane Database Syst Rev. 2017; 7(7): CD007807.
R e k l a m a