Dieta a płodność – rola białka w dietoterapii zaburzeń płodności kobiet

Niepłodność, czyli niemożność zajścia w ciążę przez okres 12 miesięcy, mimo regularnego współżycia bez użycia antykoncepcji, to problem dotyczący coraz większej liczby par starających się o dziecko. Szacuje się, że w Polsce niepłodność może dotyczyć ok. 20% par w wieku rozrodczym [1]. WHO wskazuje, że na świecie problem niepłodności może dotyczyć nawet 186 milionów osób, z czego według danych przyczyna problemu w 35% przypadków dotyczy tylko kobiet, a w 30% tylko mężczyzn. Natomiast 20% przypadków jest wynikiem nieprawidłowości u obojga partnerów, a u 15% par przyczyna niepłodności jest nieznana – to niepłodność określana jako idiopatyczna [2, 3]. Poza fizjologicznym procesem wygasania czynności jajników wraz z wiekiem na płodność kobiet może wpływać wiele czynników. Mogą być one związane zarówno z patofizjologią narządów rodnych, jak i rozwijać się w wyniku działania czynników środowiskowych i niewłaściwego stylu życia [4]. Jedną z głównych przyczyn niepłodności są zaburzenia owulacji, które najczęściej występują w przebiegu zespołu policystycznych jajników (PCOS). U pacjentek z PCOS modyfikacja stylu życia i diety uważana jest za leczenie pierwszego rzutu [5]. 
Zarówno wśród specjalistów dziedzin związanych ze zdrowiem, jak i pacjentek, wzrasta zainteresowanie dietą w kontekście płodności. Najczęstsze przyczyny niepłodności kobiet przedstawiono w tabeli 1.
 

Makroskładniki w diecie kobiet starających się o dziecko

Szczególną uwagę w sposobie żywienia należy poświęcić makroskładnikom. Dowiedziono, że wysoki indeks glikemiczny diety wiąże się z podwyższonym poziomem glukozy na czczo, hiperinsulinemią i insulinoopornością. Efektem tego jest nasilona produkcja androgenów i insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (IGF-1), co w konsekwencji może skutkować zaburzeniami endokrynologicznymi oraz nieprawidłowościami w dojrzewaniu oocytów [6, 7]. Także zwiększenie podaży kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans o każde 2% dziennego zapotrzebowania energetycznego wiąże się – według badaczy – ze znacznym zwiększeniem ryzyka niepłodności w wyniku zaburzeń owulacji [8]. Udowodniono, że kwasy tłuszczowe o konfiguracji trans działają prozapalnie i zmniejszą insulinowrażliwość tkanek, a tym samym zwiększają ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 i zaburzeń metabolicznych, w tym PCOS. Wszystkie te stany mogą prowadzić do zaburzeń owulacji i niepłodności. Korzystny wpływ na płodność przypisuje się z kolei jednonienasyconym kwasom tłuszczowym. Natomiast dane odnoszące się do bezpośredniego wpływu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych na płodność są sprzeczne. Warto jednak wspomnieć, że w obszernej metaanalizie Yang i wsp. sugerują, że poprzez zwiększanie wrażliwości na insulinę i poprawę profilu lipidowego spożycie kwasów tłuszczowych omega-3 może być pomocne w leczeniu PCOS, choć potrzebne są dalsze badania w tym kierunku [9]. Dieta sprzyjająca płodności powinna uwzględniać również odpowiednią ilość i rodzaj białka [10, 11].

Wpływ spożycia białka na płodność kobiet

Według aktualnych badań dieta wysokobiałkowa i hipokaloryczna przynosi korzyści w postaci pozytywnego wpływu na zmniejszenie masy ciała u kobiet z PCOS. Dzięki zwiększeniu insulinowrażliwości tkanek i obniżeniu poziomu krążących androgenów, często skutkuje to uregulowaniem cykli menstruacyjnych [10, 11]. We wspomnianych badaniach zawartość białka w diecie zwiększono kosztem węglowodanów do 30% wartości energetycznej diety. Należy zauważyć, że obniżenie zawartości w diecie węglowodanów również mogło zwiększyć uwrażliwienie tkanek na działanie insuliny. Warto także przeanalizować wpływ białka na płodność w zależności od jego pochodzenia.

Źródła białka zwierzęcego w diecie a płodność

Pozytywną rolę białka zwierzęcego w diecie wykazało badanie z udziałem 259 kobiet w okresie rozrodczym. Autorzy wskazują, że u zdrowych kobiet dieta bogata w białko, szczególnie zwierzęce, jest skorelowana ujemnie z poziomem testosteronu, sugerując tym samym przypuszczalny wpływ białka na syntezę androgenów [12].
Z kolei w badaniu Chavarro i wsp., którym objęto kohortę 18555 kobiet w wieku rozrodczym, dodatek do diety jednej porcji mięsa dziennie, w tym mięsa czerwonego i przetworzonego, ryb, kurczaka i indyka, przy stałej wartości energetycznej diety, wiązał się ze wzrostem ryzyka niepłodności w wyniku zaburzeń owulacji o 32% [13]. Czerwone mięso jest dobrym źródłem pełnowartościowego białka i niezbędnych składników odżywczych, jednak charakteryzuje się też wysoką zawartością tłuszczów nasyconych. Obawy budzi także potencjalna obecność pozostałości hormonów, antybiotyków czy polibromowanych eterów difenylowych. Podobnie ryby stanowią źródło pełnowartościowego białka, a tłuste ryby morskie to również cenne źródło omega-3, jednak mogą stanowić też główną drogę narażenia na związki chlorowcoorganiczne, dioksyny czy rtęć [14].
Co więcej, badania eksperymentalne przeprowadzone na zwierzętach dowodzą potencjalnie negatywnego wpływu spożycia nabiału na płodność kobiet. Negatywny wpływ wiązano z wysoką zawartością galaktozy, która u myszy powodowała przedwczesną niewydolność jajników i zmniejszenie częstotliwości owulacji oraz potencjalnie wysoką zawartością estrogenu w produktach mlecznych [14]. W badaniu przeprowadzonym u 259 kobiet wykazano związek pomiędzy zwiększeniem spożycia produktów mlecznych a obniżeniem stężenia estradiolu o ok. 5% i zwiększeniem stężenia LH o 2,9% oraz pomiędzy spożyciem śmietany i jogurtu a ryzykiem sporadycznego braku owulacji. 
Jednak badania w większych grupach badanych wskazują na pozytywny wpływ spożycia nabiału na płodność kobiet [15].
Kobiety spożywające minimum trzy szklanki mleka dziennie wykazywały o 70% mniejsze ryzyko niepłodności w stosunku do kobiet niespożywających produktów mlecznych w ogóle [16]. 
Pozytywną korelację zaobserwowano również w badaniu Afeiche (2016), w którym spożycie produktów mlecznych przez kobiety po 34. roku życia było pozytywnie związane z powodzeniem porodu z wykorzystaniem technik wspomaganego rozrodu [17]. Także w badaniu z wykorzystaniem dwóch kohort Wise i wsp. potwierdzili pozytywny wpływ spożycia produktów mlecznych na płodność kobiet [18]. W badaniach nie wykazano odmiennego wpływu na płodność w zależności od zawartości tłuszczu w analizowanych produktach.
Jednak z badania kohortowego NHS II wynika, że kobiety spożywające nabiał wysokotłuszczowy lub o standardowej zawartości tłuszczu w porównaniu do kobiet spożywających nabiał niskotłuszczowy miały niższe ryzyko niepłodności na tle zaburzeń owulacji. Badacze sugerują, że może to być wynik większej zawartości estrogenu w produktach o wyższej zawartości tłuszczu [19]. Można również przypuszczać, że korzystne działanie tłuszczu mlecznego na płodność wynika z obecności w nim kwasu oleopalmitynowego, który wydaje się zwiększać insulinowrażliwość tkanek [19]. Ponadto spożycie wysokotłuszczowego nabiału wiąże się z mniejszą stymulacją sekrecji IGF-1 niż spożycie niskotłuszczowego nabiału [20]. 
Potrzebne są dalsze badania, czy w przypadku kobiet chorujących na PCOS korzystniejsze mogłoby być uwzględnienie w diecie produktów nabiałowych średnio- lub pełnotłustych [21]. 
Aktualne badania naukowe potwierdzają prewencyjny wpływ spożycia produktów mlecznych, zwłaszcza o niskiej zawartości tłuszczu oraz fermentowanych na ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2, co może mieć szczególne znaczenie w przypadku kobiet z PCOS, u których obserwuje się zaburzenia gospodarki węglowodanowej [21]. 

Wpływ spożycia białka roślinnego na płodność

W badaniu kohortowym NHS II przeprowadzonym w grupie 18555 kobiet, z których u 438 stwierdzono niepłodność wynikającą z zaburzeń owulacji, wykazano, że zastąpienie 5% energii pochodzącej z węglowodanów energią pochodzącą z białka roślinnego spowodowało obniżenie ryzyka niepłodności o 43% [13].
Korzyści ze spożycia białka roślinnego na płodność wiążą się ze zwiększającym insulinowrażliwość tkanek działaniem białka roślinnego oraz obniżeniem poziomu IGF-1, co może przynieść pozytywne efekty, zwłaszcza dla kobiet z PCOS [13, 21]. Ponadto białko roślinne obfituje w argininę, która jest niezbędna do wytwarzania tlenku azotu, będącego czynnikiem rozszerzającym naczynia krwionośne, co w efekcie prowadzi do zwiększonego przepływu krwi przez narządy rodne i sprzyja rozwojowi oocytów i implantacji zarodka [22]. Dobrym źródłem argininy w diecie są warzywa strączkowe, orzechy, mięso czy produkty mleczne. Co jednak istotne, arginina pochodząca z białek roślinnych charakteryzuje się wyższym stopniem przyswajalności niż ze źródeł zwierzęcych, z uwagi na jej korzystny stosunek do konkurującej w procesie wchłaniania lizyny w białku pochodzenia roślinnego. 
Wskazane jest więc zwiększenie zawartości źródeł białka roślinnego w diecie kobiet w okresie przedkoncepcyjnym [23].
Źródłem białka roślinnego o najwyższej wartości odżywczej jest soja, która jednak u wielu budzi kontrowersje z uwagi na wysoką zawartość fitoestrogenów. Warto jednak zauważyć, że zdecydowana większość badań klinicznych i kohortowych wskazuje na pozytywny wpływ lub brak wpływu spożycia soi na płodność kobiet [14].

Istotne mikroelementy i inne składniki diety

Dieta korzystnie wpływająca na płodność kobiet, poza odpowiednim doborem makroskładników, powinna również pokrywać zapotrzebowanie na istotne składniki mineralne i witaminy, w tym: kwas foliowy, wapń, jod, żelazo, selen, witaminę D i witaminy z grupy B. Według rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego każda kobieta w wieku rozrodczym powinna suplementować dietę kwasem foliowym oraz – zgodnie ze wskazaniami dla reszty populacji – witaminą D. Należy też upewnić się, czy dieta kobiety planującej ciążę zapewnia odpowiednią ilość jodu, na którego niedobór narażone są szczególnie kobiety unikające spożycia soli oraz stosujące diety eliminacyjne. W przypadku współistniejących chorób tarczycy ewentualną suplementację diety jodem należy konsultować z lekarzem. Obok kwasu foliowego w przemianach homocysteiny bierze udział także witamina B6, cholina oraz witamina B12, do której niedoboru może predysponować długotrwałe przyjmowanie metforminy [26]. 
W przypadku kobiet z PCOS szczególne znaczenie ma także inozytol o działaniu zwiększającym insulinowrażliwość i regulującym cykle miesiączkowe, a ponadto korzystnym wpływie na parametry metaboliczne. Niezmiernie istotne jest, aby preparat zawierał dwie formy inozytolu: mio-inozytol oraz D-chiro-inozytol, co pozwala uzyskać najkorzystniejszy efekt terapeutyczny w zakresie poprawy parametrów hormonalnych i metabolicznych u kobiet z PCOS [27]. 
Zainteresowanie naukowców w kontekście płodności budzą również antyoksydanty, takie jak witaminy A, C i E, resweratrol, który ma potwierdzone działanie poprawiające funkcję jajników, czy N-acetylocysteina o właściwościach przeciwutleniających i obniżających utlenianie lipidów [28].

Podsumowanie

Coraz więcej dowodów naukowych wskazuje na istnienie zależności między sposobem żywienia a płodnością, w tym płodnością kobiet. Należy zwrócić szczególną uwagę na rodzaj i ilość makroskładników uwzględnianych w diecie kobiet starających się o dziecko. Zalecane postępowanie żywieniowe w przypadku kobiet borykających się z niepłodnością wynikającą z zaburzeń owulacji uwzględnia dietę z niskim indeksem i ładunkiem glikemicznym, eliminację z diety kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans, przy jednoczesnym zwiększeniu spożycia jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, białka roślinnego oraz odpowiedniej ilości w diecie produktów mlecznych o niskiej lub średniej zawartości tłuszczu. 

Bibliografia

1. Sanocka D., Kurpisz M. Infertility in Poland-present status, reasons and prognosis as a reflection of Central and Eastern Europe problems with reproduction. Med Sci Monit. 2003 Mar; 9(3): SR16–20. 
2. Leaver R.B. Male infertility: An overview of causes and treatment options. Br. J. Nurs. 2016, 25, 35–40.
3. WHO: Infertility (who.int).
4. Łukaszuk K., Kozioł K., Jakiel G. Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii (PTMRiE) oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGP). Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2018; 3(3): 112–140.
5. Jin P., Xie Y. Treatment strategies for women with polycystic ovary syndrome. Gynecol Endocrinol. 2018 Apr; 34(4): 272–277. 
6. Fontana R., Della Torre S. The Deep Correlation between Energy Metabolism and Reproduction: A View on the Effects of Nutrition for Women Fertility. Nutrients 2016, 8, 87, doi:10.3390/nu8020087. The Deep Correlation between Energy Metabolism and Reproduction: A View on the Effects of Nutrition for Women Fertility.
7. Silvestris E., Lovero D., Palmirotta R. Nutrition and Female Fertility: An Interdependent Correlation. Front Endocrinol 2019, 10, 346.
8. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C. Dietary Fatty Acid Intakes and the Risk of Ovulatory Infertility. Am J Clin Nutr 2007, 85, 231–237.
9. Yang K., Zeng L., Bao T. i wsp. Effectiveness of Omega-3 fatty acid for polycystic ovary syndrome: a systematic review and meta-analysis. Reprod Biol Endocrinol. 2018 Mar 27; 16(1): 27. 
10. Stamets K., Taylor D.S., Kunselman A. i wsp. A randomized trial of the effects of two types of short-term hypocaloric diets on weight loss in women with polycystic ovary syndrome. Fertil. Steril. 2004; 81: 630–637. 
11. Moran L.J., Noakes M., Clifton P.M. i wsp. Dietary composition in restoring reproductive and metabolic physiology in overweight women with polycystic ovary syndrome. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2003; 88: 812–819.
12. Mumford S.L., Alohali A., Wactawski-Wende J. Dietary protein intake and reproductive hormones and ovulation: the BioCycle study. Fertility Steril. (2015) 104:e2.
13. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B.A., Willett W.C. Protein intake and ovulatory infertility. Am J Obstet Gynecol. 2008; 198(2): 210.e1-210.e2107. 
14. Gaskins A.J., Chavarro J.E. Diet and fertility: a review. Am J Obstet Gynecol. 2018; 218(4): 379–389. 
15. Kim K., Wactawski-Wende J., Michels K.A. i wsp. Dairy Food Intake Is Associated with Reproductive Hormones and Sporadic Anovulation among Healthy Premenopausal Women. The Journal of Nutrition, 147(2), 218–226.
16. Greenlee A.R., Arbuckle T.E., Chyou P.H. Risk factors for female infertility in an agricultural region. Epidemiology. 2003 Jul; 14(4): 429–36.
17. Afeiche M.C., Chiu Y.H., Gaskins A.J. i wsp. Dairy intake in relation to in vitro fertilization outcomes among women from a fertility clinic. Hum Reprod. 2016; 31(3): 563–571. 
18. Wise L.A., Wesselink A.K., Mikkelsen E.M. i wsp. Dairy intake and fecundability in 2 preconception cohort studies [published correction appears in Am J Clin Nutr. 2020 Nov 11; 112(5): 1404]. Am J Clin Nutr. 2017; 105(1): 100–110. 
19. Chavarro J.E., Rich-Edwards J.W., Rosner B. i wsp. A prospective study of dairy foods intake and anovulatory infertility. Hum Reprod. 2007 May; 22(5): 1340–7. 
20. Guillocheau E., Legrand P., Rioux V. Trans-palmitoleic acid (trans-9-C16:1, or trans-C16:1 n-7): Nutritional impacts, metabolism, origin, compositional data, analytical methods and chemical synthesis. A review. Biochimie. 2020 Feb; 169: 144–160.
21. Janiszewska J., Ostrowska J., Szostak-Węgierek D. Milk and Dairy Products and Their Impact on Carbohydrate Metabolism and Fertility-A Potential Role in the Diet of Women with Polycystic Ovary Syndrome. Nutrients. 2020 Nov 13; 12(11): 3491.
22. Szostak-Węgierek D. Sposób żywienia a płodność. Med Wieku Rozwoj. 2011; 15(4): 431–436.
23. Battaglia C., Salvatori M., Maxia N., Petraglia F., Facchinetti F., Volpe A. Adjuvant Larginine treatment for in-vitro fertilization in poor responder patients. Hum Reprod 1999; 14(7): 1690–1697.
24. Wu G., Bazer F.W., Davis T.A. i wsp. Arginine metabolism and nutrition in growth, health and disease. Amino Acids. 2009; 37: 153–168.
25. Ochiai A., Kuroda K. Preconception resveratrol intake against infertility: Friend or foe? Reprod Med Biol. 2019 Oct 12; 19(2): 107–113. 
26. Zimmer M., Sieroszewski P., Oszukowski P. i wsp. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych. 2020. 
27. Januszewski M., Issat T., Jakimiuk A.A. i wsp. Metabolic and hormonal effects of a combined Myo-inositol and d-chiro-inositol therapy on patients with polycystic ovary syndrome (PCOS). Ginekol Pol. 2019; 90(1): 7–10. 
28. Showell M.G., Mackenzie-Proctor R., Jordan V. i wsp. Antioxidants for female subfertility. Cochrane Database Syst Rev. 2017; 7(7): CD007807. 
     

R e k l a m a