Choć jod należy do pierwiastków śladowych, jego znaczenie dla kobiecego zdrowia jest fundamentalne. Najczęściej kojarzony jest wyłącznie z funkcją tarczycy, tymczasem jego wpływ sięga znacznie dalej – obejmuje układ hormonalny, rozrodczy, nerwowy i immunologiczny. Jego niedobór może powodować kaskadę zaburzeń, które dotyczą nie tylko metabolizmu, ale również płodności, ciąży, zdrowia piersi i kości oraz nastroju psychicznego.
Największe stężenie jodu w organizmie znajduje się w tarczycy. Jednak nie jest to jedyny narząd, który aktywnie wychwytuje ten pierwiastek. Badania wykazały wysoką ekspresję transporterów sodowo-jodkowych (sodium iodide symporter, NIS) również w gruczole piersiowym, jajnikach, endometrium, łożysku i śliniankach [1]. Ta obecność sugeruje, że jod jest niezbędny także dla tkanek rozrodczych, co potwierdza jego rolę w płodności, ciąży i profilaktyce nowotworów hormonozależnych.
Niestety, jod to również jeden z najczęściej niedoborowych pierwiastków w diecie kobiet – zwłaszcza w Europie Środkowej. Niedobory jodu często przebiegają bezobjawowo przez wiele miesięcy lub lat, manifestując się dopiero, gdy pojawią się problemy z cyklem menstruacyjnym, samopoczuciem, trudnością w zajściu w ciążę, spadkiem odporności lub narastającym lękiem i zmęczeniem.
Kluczowe role jodu w zachowaniu kobiecej równowagi
Jod a oś podwzgórze–przysadka–jajniki
Prawidłowy cykl owulacyjny jest zależny od precyzyjnego działania osi podwzgórze–przysadka–jajniki. Gdy występuje niedobór jodu w organizmie, tarczyca produkuje zbyt małe ilości T3 (trijodotyroniny) i T4 (tyroksyny). Podwzgórze odbiera ten sygnał jako niedobór metabolizmu i zaczyna zmniejszać pulsacyjne wydzielanie gonadoliberyny (GnRH) – hormonu odpowiedzialnego za stymulację przysadki do produkcji FSH i LH [2]. Efektem jest zmniejszone wydzielanie gonadotropin i zaburzenia owulacji.
Dodatkowo niski poziom hormonów tarczycy prowadzi do wzrostu stężenia TSH (tyreotropiny), które może stymulować przysadkę do nadprodukcji prolaktyny – hormonu, który blokuje owulację. To jeden z najczęstszych mechanizmów tzw. hiperprolaktynemii czynnościowej, występującej przy subklinicznym niedoborze jodu [3].
Na poziomie jajników dochodzi również do osłabienia odpowiedzi receptorów na FSH i LH oraz zaburzeń przemiany androgenów w estradiol. Skutkiem może być nieregularność cyklu, brak owulacji, dominacja androgenów i obraz typowy dla zespołu policystycznych jajników (PCOS) [4].
Faza lutealna i utrzymanie wczesnej ciąży
Po owulacji z pozostałości pęcherzyka Graafa formuje się ciałko żółte – tymczasowy gruczoł, który produkuje progesteron. Hormon ten odpowiada za utrzymanie fazy lutealnej, przygotowanie endometrium do przyjęcia zarodka i rozpoczęcie ciąży. Niedobór jodu może zaburzać cały ten proces na wielu poziomach.
Po pierwsze, zmniejszona ilość T3 i T4 wpływa na receptory progesteronowe w endometrium, przez co błona śluzowa macicy nie przygotowuje się odpowiednio do implantacji. Po drugie, niedobór jodu może skutkować niewydolnością ciałka żółtego – produkcja progesteronu jest niewystarczająca, a faza lutealna ulega skróceniu. Zbyt krótka faza lutealna nie pozwala na stabilne zagnieżdżenie się zarodka, co skutkuje niepowodzeniami implantacyjnymi lub poronieniem przed 6. tygodniem ciąży [5].
W badaniu z 2006 r. wykazano, że kobiety z nieleczoną subkliniczną niedoczynnością tarczycy miały wyższe ryzyko utraty wczesnej ciąży i niepowodzeń procedur in vitro [6].
Strażnik neurogenezy
W pierwszym trymestrze ciąży płód jest całkowicie zależny od hormonów tarczycy matki. Własna tarczyca płodu zaczyna działać dopiero około 12.–14. tygodnia życia. Jod matki decyduje więc nie tylko o metabolizmie kobiety ciężarnej, ale również o rozwoju mózgu dziecka – w tym o migracji neuronów, tworzeniu synaps, mielinizacji i plastyczności neuronalnej [7].
Niedobór jodu w pierwszym trymestrze jest jednym z najlepiej udokumentowanych czynników obniżających IQ u dzieci. W badaniu Bath i wsp. przeprowadzonym na 1000 kobietach ciężarnych wykazano, że dzieci matek z niedoborem jodu miały niższe wyniki w testach rozumienia słów i czytania oraz istotnie wyższy odsetek objawów ADHD [8].
Ponadto obserwuje się korelację między niedoborem jodu a większą częstością zaburzeń ze spektrum autyzmu, co może być związane z niedostateczną ekspresją neurotrofin i zaburzeniem dojrzewania kory mózgowej.
Strażnik kobiecej tkanki gruczołowej
Gruczoł piersiowy, zwłaszcza w okresie rozrodczym, wykazuje bardzo wysoką aktywność metaboliczną i hormonalną. Wrażliwość tkanek piersiowych na estrogeny i progesteron sprawia, że są one szczególnie podatne na zaburzenia hormonalne.
Jod odgrywa w piersiach rolę modulującą i ochronną. Obecność symporterów NIS w komórkach gruczołu sutkowego pozwala na aktywny transport jodu do tych tkanek. Jod:
- ogranicza nadmierną proliferację komórek nabłonkowych,
- zmniejsza wrażliwość na stymulację estrogenową przez hamowanie receptorów ER-α i aktywację ER-β,
- wspomaga detoksykację estrogenów w wątrobie, ograniczając ich metabolity kancerogenne [9].
W populacjach z wysokim spożyciem jodu – jak Japonia – częstość raka piersi jest wyraźnie niższa, co tłumaczone jest nie tylko dietą bogatą w jod, ale i działaniem przeciwestrogenowym tego pierwiastka [10].
Zdrowie macicy i endometrium
Macica i jej błona śluzowa – endometrium – to narządy silnie zależne od hormonów płciowych. Równowaga pomiędzy estrogenem i progesteronem jest warunkiem prawidłowego cyklu menstruacyjnego, złuszczania endometrium i gotowości do przyjęcia zarodka. Jod, wpływając na hormony tarczycy, reguluje tę równowagę pośrednio, ale bardzo skutecznie.
Niedobór jodu prowadzi do dominacji estrogenowej, czyli względnego nadmiaru estrogenów w stosunku do progesteronu. W konsekwencji może dojść do:
- niestabilności śluzówki macicy,
- nadmiernego rozrostu endometrium,
- obfitych i bolesnych miesiączek,
- rozwoju polipów i torbieli [11].
Ponadto niektóre badania wskazują, że przewlekłe zaburzenia hormonalne spowodowane niedoborem jodu mogą sprzyjać rozwojowi endometriozy i zwiększać ryzyko zmian rozrostowych w macicy.
Hormonowy bufor bezpieczeństwa
W okresie menopauzy poziom progesteronu gwałtownie spada, podczas gdy poziom estrogenów – choć także maleje – pozostaje stosunkowo wyższy. Ten względny nadmiar estrogenów, czyli tzw. dominacja estrogenowa, może prowadzić do uciążliwych objawów:
- wahań nastroju,
- retencji wody i obrzęków,
- torbieli piersi i jajników,
- zaburzeń snu,
- zmniejszenia gęstości kości [12].
Jod odgrywa tu podwójną rolę. Po pierwsze, jako niezbędny składnik hormonów tarczycy, wspiera metabolizm, termogenezę i stabilizuje nastrój. Po drugie, działa jako naturalny modulator estrogenów – zmniejsza aktywność ER-α, wzmacniając działanie ER-β, co ma działanie przeciwnowotworowe i przeciwproliferacyjne.
Dodatkowo jod wspiera metabolizm glukozy, poprawia wrażliwość na insulinę i redukuje stres oksydacyjny – czynniki szczególnie istotne w okresie menopauzy, gdy rośnie ryzyko zespołu metabolicznego [13].
Strażnik nastroju, koncentracji i pamięci
Tarczyca i mózg są ściśle powiązane – zarówno funkcjonalnie, jak i anatomicznie. Tyroksyna wpływa na ekspresję neuroprzekaźników – serotoniny, dopaminy, GABA i noradrenaliny. Hormony tarczycy są też niezbędne dla neurogenezy, różnicowania neuronów i ich plastyczności.
Niedobór jodu może skutkować:
- przewlekłym zmęczeniem,
- pogorszeniem koncentracji i pamięci,
- spadkiem motywacji i inicjatywy,
- depresją, lękiem i „mgłą mózgową” [14].
W badaniach epidemiologicznych kobiety z niedoczynnością tarczycy zgłaszały istotnie częściej uczucie niepokoju, zaburzenia snu i obniżenie jakości życia. Uzupełnienie jodu u tych pacjentek poprawiało nastrój i funkcje poznawcze [15].
Ochrona przed osteoporozą
Hormony tarczycy wpływają na aktywność osteoblastów i osteoklastów – komórek odpowiedzialnych za budowę i resorpcję kości. Jod jako niezbędny składnik T3 i T4 warunkuje prawidłowe tempo przebudowy kostnej i mineralizacji.
Przy niedoborze jodu obserwuje się:
- spadek gęstości mineralnej kości,
- wolniejszą odbudowę mikrostruktur kostnych,
- zwiększone ryzyko złamań u kobiet po menopauzie [16].
Dodatkowo jod działa jako antyoksydant – chroni komórki kościotwórcze przed stresem oksydacyjnym, który jest jedną z głównych przyczyn starzenia się układu kostnego.
Wnioski
Jod to nie tylko pierwiastek tarczycowy – to strażnik kobiecego zdrowia, równowagi hormonalnej, płodności, emocji i odporności. Jego obecność i aktywność wykracza daleko poza funkcję metaboliczną. Bierze udział w sterowaniu cyklem menstruacyjnym, w dojrzewaniu pęcherzyków, funkcji ciałka żółtego i implantacji zarodka. Chroni przed rozrostami w piersiach, endometrium i jajnikach. Stabilizuje neuroprzekaźniki, wspiera funkcje poznawcze i zapobiega depresji.
Dlatego tak ważne jest, by na każdym etapie życia kobieta dbała o odpowiednią podaż jodu. Jest on niezbędny w czasie dojrzewania, przygotowania do ciąży, w trakcie jej trwania, w połogu, a także w menopauzie i późnej dojrzałości. Jod to pierwiastek, który powinien być stałym elementem kobiecej profilaktyki zdrowotnej.
Dla osób poszukujących sprawdzonego źródła jodu interesującą opcją może być suplement oparty na mineralnej, jonowej postaci tego pierwiastka, pozyskiwanego z głębokości do 1000 m w Karpatach Zachodnich – jak w przypadku Dr Yoda Premium.
Bibliografia
- Venturi S., Venturi M. Iodine in Evolution of Salivary Glands and in Oral Health. Nutr Health. 2011; 20(2): 119–134.
- Glinoer D. The regulation of thyroid function in pregnancy: pathways of endocrine adaptation from physiology to pathology. Endocr Rev. 1997; 18(3): 404–433.
Pozostałe pozycje dostępne u autorki.
