Żywność może potęgować lub osłabiać działanie leków. Poniżej przedstawiono najbardziej charakterystyczne interakcje pomiędzy żywnością a lekami oraz wskazówki dotyczące stosowania niektórych popularnych leków. Warto znać podstawowe zasady dotyczące przyjmowania leków i pamiętać o tych produktach spożywczych, które oddziałują z lekami, w celu stworzenia najlepszych warunków do zapewnienia skuteczności leczenia.
Podstawowe informacje o losie leków w ustroju
POLECAMY
Rozpad postaci leku zależy m.in. od szybkości pasażu jelitowego i obecności pokarmu. Im szybciej substancja lecznicza uwalnia się z leku, tym większa jest jego biodostępność – czyli tym większy procent dawki leku ulega wchłonięciu do krążenia ogólnego. Następnie dochodzi do wchłaniania leku, które polega na jego przemieszczeniu z miejsca podania do krążenia ogólnego. Leki podane doustnie mogą wchłaniać się w całym przewodzie pokarmowym. Proces ten zachodzi głównie w jelicie cienkim ze względu na znaczną i silnie unaczynioną powierzchnię chłonną oraz specyficzną budowę błony śluzowej, przystosowaną do wchłaniania. Kolejnym etapem losu leku w ustroju jest jego dystrybucja, czyli przemieszczenie z krwiobiegu do innych tkanek – do miejsca działania. Każdy lek charakteryzuje określony stopień wiązania z białkami, a w połączeniu z nimi lek stanowi formę zapasową krążącą we krwi, z której uwalnia się w razie potrzeby. Metabolizm leku (biotransformacja) ma ostatecznie na celu przekształcenie leku do postaci nieaktywnej, która będzie mogła być wydalona. Zachodzi on głównie w wątrobie dzięki specjalnym enzymom. Choroby wątroby oraz głodówki prowadzą do osłabienia procesów metabolicznych leków, co skutkuje wzrostem ich siły działania i ich toksycznością. U osób starszych oraz noworodków do ósmego tygodnia życia aktywność enzymów biorących udział w metabolizmie leków jest niska, co sprawia, że w tych grupach wiekowych leki mogą działać silniej, dłużej, a nawet toksycznie. Wydalanie leków ma miejsce głównie z moczem przez nerki, ale także z mlekiem matki, kałem i śliną lub wydychanym powietrzem. W przypadku tego pierwszego sposobu wydalania warto pamiętać, że zakwaszenie moczu sprzyja wydalaniu leków zasadowych, a podwyższenie pH moczu zwiększa wydalanie leków kwaśnych. Interakcję tę wykorzystuje się np. w zatruciach, w których korzystne jest zwiększenie szybkości wydalania leków. Poza tym nie ma ona dużego znaczenia klinicznego z uwagi na fakt, iż większość leków dociera do nerek w postaci nieaktywnej, która wcześniej uległa biotransformacji.
Skala problemu
Efekt interakcji może mieć różny stopień nasilenia. Te, które istotnie zaburzają proces leczenia i prowadzą do poważnych powikłań, stanowią ok. 30%. Wyniki badań Instytutu Żywności i Żywienia z 2005 r. wykazały, że wśród 481 losowo wybranych pacjentów przyjmujących co najmniej jeden lek ryzyko interakcji pomiędzy żywnością a lekami wystąpiło u 62,4% chorych. Jednocześnie ponad 50% badanych pacjentów nie zdawało sobie sprawy, że pomiędzy stosowanymi przez nich lekami a spożywaną żywnością istniało ryzyko interakcji. Takie ryzyko rośnie wraz z liczbą stosowanych leków. Dotyczy to w szczególności osób starszych. W przypadku osób tej grupy wiekowej często dochodzi również do interakcji pomiędzy lekami. Szacuje się, że co trzeci problem kliniczny osób starszych stanowi zespół objawów związanych ze stosowanymi lekami. Przykładem są krwawienia z przewodu pokarmowego po NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne), takich jak np. ibuprofen, kwas acetylosalicylowy i naproksen. Uważa się, że przy stosowaniu powyżej ośmiu leków u wszystkich osób starszych zawsze, poza działaniem leczniczym, wystąpią efekty niepożądane związane z interakcjami. Często nie są rozpoznane i traktuje się je jako nowe schorzenia wymagające leczenia. Każda nowa dolegliwość powinna być sygnałem do przeglądu stosowanych leków oraz suplementów diety.
NAJCZĘSTSZE PYTANIA
W jaki sposób pokarm może wpływać na wchłanianie leku?
Często żywność pełni funkcję osłaniającą błonę śluzową przewodu pokarmowego przed drażniącym działaniem leków. Składniki pokarmu obecnego w żołądku (np. błonnik, kazeiniany, pektyny, karagen, skrobia kukurydziana) mogą wiązać leki i osłabiać ich działanie. Przyjmowanie posiłków wysokobłonnikowych z niektórymi lekami może być bardzo niebezpieczne. Przykładem są leki stosowane w niewydolności krążenia i zaburzeniach rytmu serca. Obniżenie ich działania prowadzić może do zaostrzenia niewydolności krążenia, wystąpienia arytmii i powikłań zatorowych. Ponadto dieta wysokobłonnikowa, której towarzyszy znaczne spożycie wody, przyspiesza przesuwanie się treści jelitowej, co prowadzi do zmniejszenia wchłaniania leku. Duża zawartość węglowodanów w diecie może obniżać wchłanianie paracetamolu. Z kolei dieta bogata w tłuszcze zwiększa wchłanianie leków rozpuszczalnych w tłuszczach, np. niektórych przeciwgrzybiczych, psychotropowych i obniżających ciśnienie, co może potęgować ich działanie. Warto również pamiętać, że często stosowane leki przeciwbiegunkowe, takie jak smecta lub węgiel leczniczy, adsorbują nie tylko toksyny bakteryjne, ale także inne leki. Należy je zażywać dwie godziny przed przyjęciem innych leków lub dwie godziny po.
Czy należy zażywać leki przed posiłkiem, po, czy w trakcie?
Nie ma jednej reguły co do stosowania leków przed posiłkiem, po lub w trakcie. Zależy to bowiem i od jego rodzaju, i od leku. Najlepiej zawsze przeczytać w ulotce informacje dotyczące przyjmowania leków z pokarmem. Z kolei jeśli lekarz lub producent tego nie zaleci, to nie należy przyjmować leku tuż przed lub bezpośrednio z jedzeniem z uwagi na możliwość osłabienia jego działania. Jeżeli posiłek zaburza działanie leku, należy zachować odstęp 1–2 godzin pomiędzy zażyciem leku i pokarmu.
Z jakimi lekami nie powinno się spożywać równocześnie produktów mlecznych?
Produkty spożywcze zawierające duże ilości wapnia (mleko i jego przetwory) oraz preparaty farmaceutyczne, które go zawierają, nie powinny być stosowane łącznie z antybiotykami z grupy tetracyklin (doxycyklina, unidox). Wapń z tymi antybiotykami tworzy nierozpuszczalne połączenia, co osłabia działanie leku. Ponadto leki stosowane w problemach ze zgagą (np. rennie, manti, alugastrin), zawierające magnez, glin lub wapń, mogą obniżyć wchłanianie tetracyklin aż o 50–100%. Powinny być one spożywane w odstępie trzech godzin od zażycia antybiotyku, podobnie jak produkty mleczne. Preparaty żelaza należy pobierać w możliwie największym odstępie czasu od tego rodzaju antybiotyków. Ich równoczesne podanie osłabia biodostępność zarówno tetracyklin, jak i żelaza.
Po co stosuje się osłonę przy antybiotykach?
Ochrona żołądka lekami osłaniającymi to jedno, a ochrona jelit przed antybiotykiem to kolejna sprawa. Antybiotyk niszczy nie tylko bakterie chorobotwórcze, ale także fizjologicznie korzystne dla organizmu bakterie jelitowe. Gdy ich brakuje, organizm staje się podatny na przyjęcie chorobotwórczych drobnoustrojów, takich jak bakterie i grzyby, a dodatkowo pojawić się może biegunka. Dlatego podaje się probiotyki zawierające żywe kultury bakterii, które mogą chronić przed kolejnymi infekcjami. Należy jednak zachować odstęp pomiędzy zażyciem antybiotyku a probiotykiem, aby lek nie niszczył podawanego właśnie probiotyku. O ile nie podano w ulotce inaczej, powinien on wynosić minimum jedną godzinę. Na rynku obecne są także probiotyki, które można spożywać w tym samym czasie co antybiotyk.
Czym należy popijać leki?
Leki najlepiej popijać przegotowaną wodą, nie mineralną, w ilości ok. 250 ml. Jest to najbardziej odpowiedni płyn, który nie zaburza procesu terapeutycznego. Nie powinno się popijać leków herbatą i kawą z uwagi na obecność w nich związków mogących tworzyć z lekami nieprzyswajalne połączenia. W szczególności dotyczy to spożywania preparatów z żelazem. Kofeina może wchodzić w interakcje z różnymi lekami, co często prowadzi do nadmiernego pobudzenia układu nerwowego i potęgowania działania leków, np. przeciwbólowych. Również napoje energetyzujące lub zawierające alkohol nie powinny być stosowane do popijania leków. Przykład negatywnego skutku popijania leków mlekiem dotyczy m.in. bisacodylu (lek przeczyszczający). Mleko prowadzi bowiem do rozpuszczania otoczki tego leku w żołądku i uwolnienia z niej substancji czynnej, która silnie drażni żołądek, co wywołuje nudności i ból brzucha. Soki cytrusowe, głównie pomarańczowy, mogą pochłaniać niektóre antybiotyki i utrudniać ich wchłanianie.
Czy duża zawartość tłuszczu w diecie, głodówki oraz diety redukujące ilość tkanki tłuszczowej mają wpływ na działanie leku?
Posiłki bogate w tłuszcze, głodówki lub diety redukujące tkankę tłuszczową prowadzą do silnego wzrostu kwasów tłuszczowych we krwi. Następnie mogą one wiązać białka, które normalnie wiązałyby lek. W tej sytuacji może nastąpić wzrost siły działania i toksyczności leku. Również przy znacznym deficycie białka w diecie, przejawiającym się obniżeniem jego stężenia we krwi, podanie zwyczajnie tylko dawki terapeutycznej leku może zwiększyć jego poziom we krwi, spowodować działania niepożądane, a nawet zatrucie. Dotyczy to szczególnie tych leków, które charakteryzuje wysoki stopień wiązania się z białkami.
Dlaczego nie należy popijać leków sokami?
Istotna interakcja zachodzi podczas popijania leków sokiem grejpfrutowym lub jednoczesnym spożywaniem leków i grejpfruta. Zawarte w nich związki blokują metabolizm wielu leków. Powoduje to znaczny wzrost ich stężenia we krwi, co naraża chorego na wystąpienie poważnych działań niepożądanych. W przypadku niektórych leków na nadciśnienie skutkiem tej interakcji może być nadmierny spadek ciśnienia tętniczego i osłabienie akcji serca. Z kolei leki stosowane w obniżaniu poziomu cholesterolu – statyny, popijane sokiem, wywołać mogą osłabienie mięśni, biegunki i zaburzenia ostrości widzenia. Benzodiazepiny, stanowiące leki uspokajające i nasenne, wchodząc w ten typ interakcji, doprowadzić mogą do depresji krążeniowo oddechowej. Popicie sokiem grejpfrutowym leków przeciwhistaminowych (przeciwuczuleniowych) stwarza ryzyko wzrostu stężenia tych leków we krwi i groźnych zaburzeń rytmu serca. Do innych owoców cytrusowych, które mają wpływ na metabolizm leków, należą także pomelo, sweetie, pomarańcza i limetka. Z kolei składniki soku żurawinowego, a także inne produkty z owoców żurawiny, mogą powodować wzrost stężenia we krwi leków przeciwzakrzepowych, np. warfaryny i acenokumarolu, czego skutkiem może być nadmiernie obniżona krzepliwość krwi.
Czy przyprawy i warzywa kapustne mogą mieć wpływ na działanie leku?
Związki obecne w pieprzu i papryce mogą nasilać działanie niektórych leków. Z kolei te występujące w warzywach kapustnych mogą zmniejszać efekt leczniczy.
Czy grillowane lub wędzone mięso może wpływać na działanie leku?
W procesie wędzenia lub grillowania produktów mięsnych dochodzi do wytwarzania związków, które zwiększają rozpad teofiliny. Stanowi ona lek przeciwastmatyczny i rozkurczający oskrzela. Spożywana łącznie z opisanymi produktami może działać słabiej, co naraża chorego na wystąpienie duszności.
Na czym polega interakcja zwana efektem serowym?
Niektóre leki mogą wchodzić w interakcje z tyraminą. Amina ta znajduje się w szczególnie dużych ilościach w serach dojrzewających, niektórych wędlinach (np. salami, pepperoni) oraz rybach marynowanych, solonych i wędzonych. Zawarta jest także w dojrzałych bananach i awokado oraz przechowywanym przez kilka dni pasztecie z wątróbki. Tyramina powstaje pod wpływem enzymów bakteryjnych produkowanych przez rozwijającą się w tych produktach florę bakteryjną. Obecna jest również w produktach, takich jak czekolada, bób, suplementy z drożdży, niektóre wina i likiery. Organizm człowieka posiada specjalny enzym – monoaminooksydazę – odpowiedzialny za rozkład tyraminy. Jeśli jednak stosuje się jednocześnie leki, które blokują ten enzym, i spożywa produkty bogate w tyraminę, jej poziom nadmiernie wzrasta. Skutkować to może wzrostem ciśnienia tętniczego krwi, kołataniem serca, bólami głowy, a nawet krwawieniem śródczaszkowym i śmiercią. Leki, które mogą brać udział w tej interakcji, to niektóre przeciwdepresyjne (np. moklobemid) lub przeciwgruźlicze (izoniazyd).
Czy konserwanty żywności mogą mieć swój udział w interakcjach?
Ciekawą interakcją jest powstawanie nitrozamin stanowiących związki rakotwórcze. Do ich wytworzenia dochodzi w wyniku reakcji azotynów z aminami. Azotany dodawane są do żywności jako konserwanty – dotyczy to np. mięsa, wędlin, serów i piwa. Stosowane są także do nawożenia gleby. Do warzyw, które je kumulują, należą sałata, szpinak, burak, kalarepa, rzepa, rzodkiewka i marchew. Pod wpływem flory bakteryjnej przewodu pokarmowego azotany redukowane są do azotynów. Aminy mogące wchodzić w reakcję z azotynami pochodzą z rozpadu aminokwasów wchodzących w skład mięsa lub ryb, a także z leków, takich jak pyralgina, prometazyna (diphergan) i niektóre przeciwdepresyjne. Witamina C zapobiega powstawaniu tych szkodliwych związków.
Czy nadmiar potasu może być niebezpieczny?
Na szczególną uwagę zasługują interakcje prowadzące do wzrostu lub obniżenia jego poziomu we krwi. Potas jest pierwiastkiem, dla którego różnica w stężeniu terapeutycznym i toksycznym jest niewielka. Niektóre leki stosowane w nadciśnieniu, takie jak diuretyki oszczędzające potas (spironol) lub inhibitory konwertazy angiotensyny (kaptopril, enalapril, cilazapiril, perindopril, lisinopril), prowadzą do wzrostu stężenia potasu we krwi. Stosowanie substytutów soli kuchennej, zawierających sole potasowe, a także stosowane bez konsultacji z lekarzem suplementy diety zawierające potas, w połączeniu z lekami zwiększającymi poziom tego pierwiastka we krwi mogą prowadzić do groźnych skutków dla zdrowia. Nadmierne stężenie potasu we krwi objawia się zaburzeniami rytmu serca, osłabieniem mięśni, sennością i grozi wystąpieniem bloku i zatrzymania akcji serca. Z kolei stosowanie zarówno leków moczopędnych, jak i środków spożywczych zawierających gliceryzynę, prowadzi do wzrostu wydalania jonów potasu. Gliceryzyna stanowi słodki składnik korzenia lukrecji i jest stosowana w cukiernictwie i browarnictwie. Jej przedawkowanie sprzyja powstawaniu obrzęków i wzrostowi ciśnienia tętniczego krwi. Deficytowe stężenie potasu we krwi jest przyczyną osłabienia, bolesnych skurczów mięśni oraz zaburzeń rytmu serca, a nawet zatrzymania krążenia.
Jajko i witamina H
Podczas zażywania biotyny (witamina H) należy unikać jednoczesnego spożywania surowego białka jaja kurzego. Zawiera ono bowiem składnik, który wiąże tę witaminę i obniża jej wchłanianie, a więc takie połączenie sprawi, że skuteczność leczenia zostanie obniżona. Ugotowane jajo nie stwarza takiego zagrożenia.
Czy dziurawiec może wpływać na działanie leku?
Niektóre leki przeciwdepresyjne zażywane w połączeniu z dziurawcem zwyczajnym, który można spożywać w formie naparu lub tabletek, prowadzić mogą do objawów takich jak drgawki, drżenie rąk, przyspieszone bicie serca i halucynacje. Preparaty dziurawca obniżają stężenie we krwi doustnych leków antykoncepcyjnych, przeciwzakrzepowych, niektórych przeciwpadaczkowych i hamujących kaszel, co zmniejsza skuteczność leczenia. Stosowanie dziurawca łącznie z niektórymi lekami zapisanymi po przeszczepach prowadzi do obniżenia ich poziomu we krwi, co stwarza ryzyko odrzucenia przeszczepu. U osób zażywających statyny, którym podawano ziele dziurawca, zaobserwowano osłabienie działania tego leku. Leki te powinno się stosować po
dwóch tygodniach od odstawienia preparatów z dziurawcem, stosowanym często w celu poprawy trawienia lub nastroju.
Interakcje żywności z kwasem acetylosalicylowym
Kwas acetylosalicylowy (aspiryna), stanowiący lek przeciwgorączkowy, przeciwbólowy i przeciwzapalny, hamuje wchłanianie witaminy C. Osobom z niedoborem tej witaminy, które przewlekle stosują aspirynę, zaleca się picie soków warzywnych i owocowych w trzygodzinnych odstępach od zażycia leku. Nie powinien być on spożywany łącznie z alkoholem, kawą, ostrymi przyprawami, w związku z drażniącym działaniem na żołądek. Aspiryna może ponadto powodować wzrost poziomu alkoholu we krwi.
Interakcje żywności z paracetamolem
Paracetamol jest często stosowanym lekiem przeciwbólowym i przeciwgorączkowym. Jego przewlekła podaż powyżej 4 g/dobę prowadzi do uszkodzenia wątroby, co potęgowane jest u osób nadużywających alkoholu.
Interakcje leków z alkoholem
Spożywanie leków równocześnie z napojami alkoholowymi jest bezwzględnie przeciwwskazane. Wynikiem jednorazowego wypicia alkoholu jest najczęściej ryzyko działań niepożądanych wywołanych zwiększeniem poziomu leku we krwi. Z kolei przewlekłe nadużywanie alkoholu, a także okres początkowej abstynencji, powoduje osłabione działanie leków. Regularnemu nadużywaniu alkoholu mogą towarzyszyć przekształcenia leków w toksyczne dla organizmu metabolity, uszkadzające wątrobę lub inne narządy. Z kolei suplementacja witaminy A w niewielkich dawkach, które normalnie nie dają działań niepożądanych u osoby nadużywającej alkohol, powodować może poważne uszkodzenia wątroby. Często na skutek interakcji z alkoholem dochodzi do wzmocnienia i wydłużenia toksycznego działania etanolu na organizm. Ponadto nadmiar alkoholu prowadzi do zaburzenia wchłaniania składników odżywczych, w tym witamin i składników mineralnych. Szczególnie dotyczy to witaminy B1, której niedobór prowadzić może do porażenia nerwowo-mięśniowego oraz w skrajnych przypadkach – zespołu Wernickego-Korsakowa, stanowiącego zespół objawów neurologicznych, zaburzeń świadomości i majaczenia.
Interakcje witaminy E i K oraz czosnku z lekami przeciwzakrzepowymi i przeciwagregacyjnymi
Witamina E hamuje agregację płytek krwi. Jej nadmierne dawki zmniejszają krzepliwość krwi, co może skutkować wybroczynami skórnymi. W połączeniu z lekami przeciwzakrzepowymi istnieje ryzyko powikłań krwotocznych stanowiących efekt spotęgowanego działania. Z kolei witamina K aktywuje procesy krzepnięcia krwi i działa przeciwkrwotocznie. Występuje w dużych ilościach w kapuście, sałacie, szpinaku, cykorii, brokułach, fasoli i kalafiorze. Osoby zażywające leki przeciwzakrzepowe, takie jak warfaryna i acenokumarol, powinny przyjmować pokarmy o względnie stałej ilości witaminy K i unikać nadmiernych jej ilości. Jest to spowodowane antagonistycznym działaniem tych leków i witaminy K. Nieprzestrzeganie tej zasady stwarza ryzyko zmniejszenia działania leku, braku jego skuteczności terapeutycznej oraz utrudnia ustalenie odpowiedniej dla danego pacjenta dawki w trakcie diagnostyki laboratoryjnej krzepnięcia. Składniki czosnku, takie jak allicyna, wykazują działanie zmniejszające agregację płytek krwi, wydłużają czas krzepnięcia i aktywują fibrynolizę, czyli rozpuszczanie skrzepu. Stosowanie czosnku z lekami przeciwzakrzepowymi lub przeciwagregacyjnymi (np. kwas acetylosalicylowy) może zwiększać ryzyko krwawienia.
Bibliografia:
1. Zachwieja Z., Leki i pożywienie – interakcje, Wyd. MedPharm Polska, Wrocław 2008.
2. Jarosz M. i wsp., Interakcje leków z żywnością i alkoholem, Wyd. Borgis, Warszawa 2004.
3. Jarosz M., Praktyczny podręcznik dietetyki, Wyd. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010.
4. Jarosz M. i wsp., Analiza ryzyka interakcji pomiędzy żywnością a lekami w wybranych grupach chorych – badanie pilotażowe, Żywienie Człowieka i Metabolizm 2002; 26(1/2):29–42.
5. Sobotta Ł. i wsp., Interakcje lek – żywność, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 2011; 44(1): 95 103.
6. Piotrowicz J. i wsp., Statyny i ich interakcje z pożywieniem, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 2008;4: 1023–1029.
7. Korzeniowska K. i wsp., Interakcje leków z pożywieniem. Farmacja Współczesna 2008;1: 24–30.
8. Suliburska J., Interakcje doksycykliny z pożywieniem, Farmacja Współczesna 2011;4: 83–84
Pełna bibliografia dostępna u autorki.
